Alash qozǵalysy jáne búgingi Qazaqstan

Qazaq tilinen aýdarylǵanda «Alash» sózi: 1) qazaq taıpalarynyń eń eski odaǵy dep atalatyn; 2) qazaq áskerleri; 3) halyq, «qazaqtar» sóziniń sınonımi. 2017 jyly Alash qozǵalysyna 100 jyl toldy.

HH ǵasyrdyń basynda qazaq halqynyń ulttyq-patrıottyq qozǵalysynyń paıda bolýy tarıhı jáne tabıǵı oqıǵa boldy. «Alash» qozǵalysynyń paıda bolýynyń basty sebebi – qazaq ultynyń ózindik sana-sezimniń paıda bolýy men ósýi, sol kezde qazaq halqynyń eń ozyq bóligi - qazaqtyń demokratııalyq ıntellıgensııasy qalyptasa jáne damı bastaıdy, sonymen qatar patsha saıasatyna qarsy qazaq qoǵamynyń progressıvti damýynda ulttyq múddelerdi túsiný men júzege asyrý bastalady.

Sha úkimeti tarıhı qalyptasqan qazaq halqyn bólip, óz qara basyn oılaıtyn qazaqtardy ákimshilik organdaryna qyzmetke alǵan, qazaq halqyn óz ana tili men mádenıetin joǵaltýǵa ákeletin otarlaý bilim júıesin engizdi.

Munyń bári patsha men qazaq halqynyń arasyndaǵy eń jaqsy ókilder - Bókeıhanov pen Baıtursynov bastaǵan qazaq ulttyq-demokratııalyq ıntellıgensııa arasynda qaqtyǵysqa alyp keldi. HH ǵasyrdyń basynda orys patshalyǵynyń basqarý tártibi eskirgen bolatyn jáne HH ǵasyrdyń talaptaryna saı bolǵan joq. 1905-1907 jyldardaǵy alǵashqy orys revolıýsııasy qazaq dalasyna jetti. «Alash» qozǵalysynyń qalyptasýy osy ýaqytta ótti.

Tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Dına Amanjolova óziniń «Alash partııasy. Ulttyq demokratııanyń paıda bolýy» eńbeginde bylaı jazady: «HH ǵasyrdyń basynda halyqtyń bilim jáne aǵartý, ǵylym jáne ádebıet salasynda jumys istegen shaǵyn qazaq zııalylary, áleýmettik-quqyqtyq sala, árıne, jastyq úmitterdi shoǵyrlandyrýdyń krıtıkalyq oılaý ortalyǵy boldy, qazaq qoǵamynyń rýhanı ómiriniń mánin quraıtyn umtylystar men qundylyq baǵdarlary onyń ómirlik belsendiliginiń eń ózekti máselelerin bildirdi. Bolashaq alashtyqtardyń bilim berý bastamalary (qozǵalys jetekshileri - Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Muhamedjan Tynyshpaev, Mirjaqyp Dulatov), merzimdi basylymdardy qurý, sosıalıstik, lıberaldyq, musylman uıymdarynyń, saıası partııalardyń quramynda saıası kúreske qatysý, kóptegen qoǵamdyq qaıratkerlermen, ǵalymdar men saıasatkerlermen yntymaqtastyq tájirıbesi keremet nátıje berdi. Birinshi qazaq ulttyq gazetinde, qazaq parlamentshiliginiń qysqa tájirıbesi men halyqtyń múddelerin qorǵaýdyń kúrdeli tájirıbesi arqyly táýelsiz partııany qurý arqyly 1916 jyly qorqynyshty jylda qoǵamnyń etnosaıası shoǵyrlanýynyń eń qolaıly quraly retinde búkilhalyqtyq partııany qurý úshin jospar quryldy jáne aýqymdy is-sharalar bastaldy».

Qazaq halqynyń tarıhynda tuńǵysh ret Alash qozǵalysy óz elin jańǵyrtý máselesimen aınalysty. Tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor D. Amanjolova óziniń maqalasynda: «Alash» baǵdarlamasyn quraıtyn jańǵyrtýdyń eń mańyzdy mindetteriniń biri - qazaqtardyń ekonomıkalyq negizderin jáne olardyń dástúrli ekonomıkasyn transformasııalaý: naryqtyq jaǵdaılarǵa beıimdelýdiń deńgeıdi, qarqynyn, jaǵdaıyn, kóshpeli malsharýashylyq, otyryqshy malsharýashylyq jáne eginshilik uıymdarynyń arasyndaǵy balans jaǵdaıyn anyqtaý. Sonymen qatar, qozǵalys kóshbasshylary dinı bostandyq, adamnyń jáne azamattyń quqyqtary men ulttyq teńdiktiń tolyq kóleminde erekshe qajettilikteri men talaptaryn júzege asyrý úshin saıası jáne quqyqtyq bazany qurýǵa tyrysty. Olardyń arasynda tolyq saýattylyqqa, ulttyq mekteptiń damýǵa, zamanaýı, ortaq jáne ásirese saıası-quqyqtyq mádenıettiń qalyptasýyna nazar aýdarý. elıtalyq jáne keń massalardy naqty saıası úderisterge ókiletti organdar, saıası partııalar men qoǵamdyq uıymdar arqyly qosý, basqarý men ózin-ózi basqarý organdary. Jańadan qalyptasqan partııanyń jaqsy bilimdi kóshbasshylary sol sharttarda eń tıimdi teorııalyq jáne praktıkalyq ıdeıalardy qoldana otyryp, áleýmettik-saıası oı-óristiń arsenalynda qol jetimdi bolatyn eń tıimdi sharalar júıesin usyna alatyndyǵyn atap ótý óte mańyzdy eken».

Munyń aıqyn dáleli 1917 jyldyń kúzinde «Alash» qozǵalysynyń qabyldanǵan baǵdarlamasy:

1. Úkimet. Reseı demokratııalyq federaldy respýblıka bolýy kerek. Federaldyq respýblıkaǵa kiretin, táýelsiz bolyp tabylatyn árbir memleket federasııanyń basqa múshe-memleketterimen birlikte áreket etedi ...
2. Jergilikti erkindik. Qazaqtardyń avtonomııasy olar turatyn eldi mekenderden qurylady jáne Reseı federaldyq respýblıkasynyń bóligi bolyp tabylady.
3. Negizgi quqyq. Reseıde árkim dinniń, shyǵý tegi men jynysymen erekshelenbeıdi.
4. Din. Din memleketten bólek ... Barlyq dinder teń.
5. Bılik jáne sot. Bılik pen sot ár ulttyń sıpattamalaryna sáıkes salynýy kerek. Qazaq tilinde sóıleıtin jerlerde qazaq tili sot tili bolyp tabylady.
6. Halyqty qorǵaý. Adamdardy qorǵaý úshin armııa bolýy kerek ...
7. Salyq. Salyq jınaý baılyq pen múlik deńgeıine negizdelgen.
8. Jumysshylar zańmen qorǵalýy kerek ... Alash partııasy sosıal-demokrattardyń menshevıkter tobynyń bul máselege baılanysty pikirin qoldaıdy.
9. Ǵylym men bilimniń damýy. Bilimdi barlyq adamdarǵa alýǵa bolady. Barlyq mektepterde tegin bilim alý.
10.  Jer máselesi. Jer ýchaskelerin ıelený negizi baıyrǵy turǵyndardyń birinshi orynda turýy kerek ...

Keńes ókimetiniń qurylý kezeńinde «Alash» partııasynyń jańa bılikpen qarym-qatynastary kompromısske kóshýge májbúr etti. RSDRP-nyń (b) radıkaldyq elementteri jergilikti Keńesterde basym bolǵan birneshe qalalarda - Alashtyń belsendileri qýǵyn-súrginge ushyrady, tek Semeıde, Vernyıda jáne basqa jerlerde olardyń arasynda názik, qysqa merzimdi yntymaqtastyq ornatyldy.

1919 jyldyń ortasynan bastap, Alash-Orda basshylaryn qosa alǵanda, keńestik bıliktiń jaǵyna kóshý bastaldy, ol jyldyń aıaǵyna deıin keńestik sıpatqa ıe boldy, ol Keńes ókimeti jarııalaǵan Alash qozǵalysynyń qatysýshylaryna keń amnıstııaǵa jol ashty jáne sońǵy uıymda ydyraýy úlken ról atqardy.

Alash qozǵalysy XIX ǵasyrdyń aıaǵy men XX ǵasyrdyń basynda Qazaqstanda bolǵan áleýmettik-ekonomıkalyq, áleýmettik-saıası jáne rýhanı-mádenı ózgeristerdiń nátıjesinde paıda boldy. Qozǵalysynyń negizi - 1917 jyly shilde aıynda uıymdastyrylǵan «Alash» ulttyq partııasy boldy.

Áleýmettik-saıası ómirge qatysýda Alash partııasy eki maqsatqa jetýdi óziniń negizgi maqsattary retinde qarastyrdy: qazaq halqynyń otarshyldyqtan bosatý jáne qazaq qoǵamyn jáne Qazaq Respýblıkasynyń álemdik órkenıetti qaýymdastyqqa múshelikke qol jetkizýi edi. Áleýmettik jaǵynan «Alash» partııasy qazaqtyń ulttyq-demokratııalyq ıntellıgensııasynyń saıası uıymy boldy.

Partııa Qazaqstannyń XX ǵasyrdyń basynda kapıtalıstik qatynastarǵa beıimdelýge umtyldy. Bul evolıýsııalyq jolmen - reformalar arqyly asyrýǵan bolatyn edi. Sondyqtan Alash partııasy 1917 jyly Qazan revolıýsııasynyń ıdeıalary men urandaryn qabyldamady jáne azamattyq soǵys kezinde antıkeńestik jáne antıbálshevıstik kúshterdiń odaqtasy boldy. Bul qarama-qaıshylyqta Alash partııasy men Alash-Orda úkimeti jeńildi.

Bıyl 16 jeltoqsanda elimiz táýelsiz jáne egemen memleket bolǵanyna 27 jyl tolady. Osy jyldar ishinde Elbasy N. Á. Nazarbaevtyń basshylyǵymen burynǵy Keńes Odaǵynyń respýblıkasy shıkizat ekonomıkasyna ıe boldy, ol búkil burynǵy Keńes Odaǵyn ónerkəsip pen aýyl sharýashylyǵyna qajetti shıkizatpen qamtamasyz etti, endi táýelsiz, kóp vektorly syrtqy saıasat júrgizip, naryqtyq ekonomıkany quryp, birte-birte tolyqqandy egemendi jáne TMD-da myqty memleketke aınaldy. Qazirgi zamanda Qazaqstan óz ındýstrıaldy-ınnovasııalyq saıasatyn júzege asyryp jatyr.

Bizdiń jańa táýelsiz elimiz úshin birinshi másele Reseımen qarym-qatynas máselesi boldy. TMD-nyń kez-kelgen memleketi úshin Reseımen qarym-qatynas óte mańyzdy jáne erekshe ról atqarady. 1991 jyldan bastap Qazaqstan Respýblıkasy men Reseı Federasııasy arasyndaǵy qarym-qatynastyń oń, syndarly, tıimdi jáne ózara tıimdi bolyp tabylatyny bizdiń Elbasy M.S. Gorbachevpen, B.N. Elsınmen jáne V.Pýtınmen óte konstrýktıvti jáne durys baılanystaryn ornatty.

Kásibı psıholog bolýdyń qajeti joq, biraq kórshi memlekettiń kóshbasshylary mińezi, harızmasy jáne úkimet basqarý stıli ár túrli boldy. Bizdiń Prezıdent osy 27 jylda (onyń árbir kezeńde) Qazaqstan men onyń halqynyń múddelerine, sondaı-aq Reseı halyq pen Reseıdiń múddesi úshin Reseı Federasııasynyń basshylarymen konstrýktıvti-pozıtıvti qatynastardy qalyptastyrýǵa barlyq kúsh-jigerin saldy.

Bizdiń halqymyzdyń jáne memlekettiń múddelerine saı, osy kezeńderdiń árqaısysynda N. Á. Nazarbaev eki halyq pen memleketter arasyndaǵy memleketaralyq jáne adamı qarym-qatynastyń túrli salalarynda dostyq, tatý kórshilik jáne ózara tıimdi yntymaqtastyqty saqtap qaldy.

Endi Reseı Federasııasy men Qazaqstan Respýblıkasy arasyndaǵy qarym-qatynas odaqtas, baýyrlas, teń jáne ózara tıimdi bolyp tabylady, bul eń aldymen bizdiń halqymyz ben elimizge, sondaı-aq Reseı men onyń halqyna paıda ákeledi.

Bizdiń shyǵys kórshimizben, Qytaı Halyq Respýblıkasymen qarym-qatynasymyz týraly aıta otyryp, Qazaqstan men Reseı sııaqty Qazaqstan men Qytaı Halyq Respýblıkasy arasyndaǵy qatynastardy sıpattaýǵa bolady. Den Sıaopınnen bastap QHR-nyń qazirgi basshysy Sı Szınpınmen jáne QHR barlyq basshylarymen, Nursultan Ábishuly Nazarbaev Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy qurmetti, ózara tıimdi jáne tatý kórshilik qarym-qatynastardy ornatty.

Jáne bul Batys jáne Shyǵys Eýropadaǵy memlekettermen, AQSh-pen jáne t.b. memlekettermen memleketaralyq qarym-qatynasqa qatysty dep tolyq aıtýǵa bolady. Iаǵnı, álemdik saıasatta jáne dıplomatııada tájirıbesi bolmasa da, bizdiń jas táýelsiz memleketimiz bizdiń kóshbasshymyzdyń dana, teńdestirilgen jáne ıkemdi saıasatynyń arqasynda 27 jyl boıy táýelsiz ómir súrýine halyqaralyq jáne syrtqy saıasat salasynda tamasha nátıjelerge qol jetkizildi.

Buǵan qosa, Qazaq handyǵynyń ýaqyttary men qazaq handarynyń saıasaty týraly qalaı aıtqanymyzǵa qaramastan, N. Á. Nazarbaev tolyqqandy memleket qurdy; barlyq memlekettik ınstıtýttar, tolyqqandy úkimet júıesi, zamanǵa saı armııa men flot, barlyq kórshiler qabyldanǵan shekarasy, óz ulttyq valıýta jáne bul bizdiń halqymyzdyń tarıhynda buryn bolmaǵan jaǵdaı. Sony baǵalaý kerek, aǵaıyn!

Osylaısha, Táýelsizdiktiń 27 jyly ishinde bizdiń respýblıkamyz ben halqymyz Elbasy basshylyǵymen jas egemendi memlekettiń damýynyń úlken saıası, ekonomıkalyq jolyn ótti.

HH-shy ǵasyrdyń basynda Qazaqstanda ulttyq jáne demokratııalyq damý úshin Alash saıası qozǵalystyń ıdeıalary HH-shy ǵasyrdyń sońynda Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti N. Á. Nazarbaevtyń basshylyǵymen egemendi jáne táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasynyń paıda bolý men damýmen naqty kórinis tapty. Keremet jáne jigerli jumysymen Alash qozǵalysynyń barlyq ıdeıalary men umtylystaryn shyndyqqa aınaldyrdy, TMD, Eýrazııa jáne álemdik qaýymdastyqta jańa egemendi, beıbit, konstrýktıvti memleket pen qoǵam retinde Alash ıdeıalaryń negizinde Qazaqstannyń saıası jáne halyqaralyq ımıdji qalyptastyrdy.

Kerimsal Jubatqanov,

tarıh ǵylymnyń kandıdaty,

Qazaq-Orys Halyqaralyq Ýnıversıtetiniń dosenti