• USD 468.56

  • EUR 497.56

  • RUB 7.3

  • CNY 67.18

28 Naýryz, 13:12:11
Almaty
+35°

28 Qyrkúıek, 2018 Alash-Orda

Alashtyń uldaryna ıdeıalardy júzege asyrýǵa múmkindik berilgende Qazaqstan ekinshi Japonııaǵa aınalatyn edi

Bul el HIH ǵasyrdyń úshinshi jartysynda tarıhta «Meıdzı revolıýsııasy» dep reformalardy jasady jáne zamanǵa saı Japonııany dúnıege ákeldi.

Alash qozǵalysynyń tarıhy – Qazaqstannyń eń tańǵalarlyq jáne qyzyqty betteriniń biri. Dástúrli ekonomıka men patrıarhaldyq qarym-qatynastardyń artta qalýy, áleýmettik jáne ekonomıkalyq qıyndyqtar XX ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq qoǵamynyń aldyńǵy qatarly bóligindegi ulttyq sáıkestik pen patrıotızmdi oıatýǵa serpin berdi.

Bul, eń aldymen, mádenıetterdiń ózara yqpaldasýyna, qazaq qoǵamynda ıntellektýaldy elıtanyń jańa urpaǵyn qalyptastyrýǵa, ulttyq jáne musylman rýhanı dástúrlerge tárbıeleýine, sondaı-aq Reseı ımperııasynyń joǵary oqý oryndarynda eýropalyq bilim alǵanyn jemisi boldy.

Otansúıgishtikke umtylǵan adamdar ózderiniń órkenıet damý joldaryn izdedi, otarshyldyqtan shyn táýeldilikke qalaı qol jetkizemiz umtyldy. HH ǵasyrdyń basynda qazaq halqynyń ult-azattyq qozǵalysy men onyń damýynyń jańa kezeńi bastaldy. Qarapaıym kúrestiń dástúrli nysandarynan patshalyq júıesine qarsylyqtyń jańa saıası ádisterine kóshý tán ereksheligi boldy.

Qaralyp otyrǵan kezeńde qazaq qoǵamynyń ózi sııaqty ult-azattyq qozǵalys birtekti emes edi. Rý-taıpalyq qatynastar men kóshpeli demokratııanyń qaldyqtaryn saqtaýmen qatar, kapıtalıstik qatynastardy qazaq dalasyna enýimen baılanysty jańa áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaılar paıda boldy. Kapıtaldandyrý úderisi óte boıaý damyǵan, soǵan baılanysty qazaq ulttyq býrjýazııa saıası ómirde jetekshi ról atqara almady. Osyndaı jaǵdaıǵa baılanysty azat qozǵalysynyń jetekshiligin ulttyq táýelsizdik ıdeıasyn dáıekti túrde bildiretin qazaq rýhanı jáne ıntellektýaldy elıta óz qolyna aldy. Ult-azattyq qozǵalystyń basshylary Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Muhamedjan Tynyshpaev, Myrjaqyp Dýlatov, Halel men Jansha Dosmuhamedovtar jáne basqalar. Olardyń kópshiligi joǵary oqý oryndarynyń túlekteri. Mysaly, XIX ǵasyrdyń 20-shy jyldarynan bastap 1917 jylǵa deıin Qazan ýnıversıtetinde 30-ǵa jýyq jas qazaq bilim aldy, olardyń 17-i zańgerlik bilim aldy, qalǵany – medısınalyq. Sol kezde Sankt-Peterbor ýnıversıtetinde 20-ǵa jýyq qazaq stýdentteri joǵary bilimdi, sonyń ishinde Bakytjan Qarataev, Mustafa Shoqaı, Jansha Dosmuhamedov jáne basqalar boldy. Keıinirek belgili memlekettik jáne saıası qaıratkerler boldy. Halel Dosmuhamedov Sankt-Peterbýrg áskerı-medısınalyq akademııasyn bitirdi, Muhamedjan Tynyshpaev Sankt-Peterbýrg temirjol kóligi ınstıtýtyn bitirdi. Tolyq emes derekterge sáıkes, revolıýsııaǵa deıin shamamen 120 qazaqta joǵary bilimi bar bolǵan, shamamen 700 – orta bilimi boldy. Alash qozǵalysynyń ókilderine dúnıetanymyn qalyptastyrý, saıası tájirıbe jınaqtaý jáne tózimdilik mańyzdy kezeń boldy, ol qazaq halqynyń negizgi saıası jáne áleýmettik-ekonomıkalyq talaptary, sondaı-aq Memlekettik Dýmada ókildik etý úshin kúres júrgizilgen ótinishterdi uıymdastyrý boldy.

Eń tanymal 1905 jyly Semeı oblysy Qarqaraly aýdanynyń 14,5 myń turǵyny «Koıandy» jármeńkesinde petısııaǵa qol qoıylǵan. Onyń basty talaptary mádenı jáne ulttyq sıpattaǵy máselelerdi sheshýmen shekteldi: olar turatyn jerlerdi ıelený quqyǵyn moıyndaý, mekteptegi qazaq tilin oqytýdy mindetti túrde engizý, musylman dinine sáıkes dinı rásimderdi oryndaý, qazaq tilindegi sot isin júrgizýdi engizý jáne t.b. 1905 jyly Álıhan Bókeıhanov Máskeýdegi zemstvonyń jáne qalanyń resmı tulǵalarynyń sezinde sóılep, 5 mıllıonǵa teń qazaqtardyń teń quqyqtaryn talap etti. Áleýmettik tapsyrystyń shuǵyl máselelerimen qatar, ol óz sózinde til máselesin, tańdaý erkindigin kóterdi: «Qazaqtardyń tikeleı qajettiligi – olardyń ana tilin paıdalanýdaǵy erkindigi, ásirese aldaǵy saılaý naýqanyna baılanysty qajet jáne men kongreske suraǵan joldastardyń usynystaryna qosylamyn jergilikti tilderdiń quqyqtaryna qatysty barlyq shekteýlerdi birden joıý týraly aıtýǵa bolady».

1906 jyly 15 maýsymda ol birinshi orys Memlekettik Dýmasynda Semeı qazaqtarynyń depýtaty bolyp biraýyzdan saılandy. О́kinishke qaraı, ol óz jumysyna qatysa almady, sebebi ony Pavlodarda úsh aı boıy Omby gýbernatory ustady. Bókeıhanov Sankt-Peterborǵa Memlekettik Dýmanyń ydyraýy qarsańynda keldi, sodan keıin ol Fınlıandııaǵa, Vyborgke bardy, onda 180 depýtatpen birge Memlekettik Dýmanyń kúshpen taratylýyna qarsy ataqty «Vyborg shaǵymy» qujatyna qol qoıdy. Bul úshin ol jazalandy jáne Sankt-Peterbor aýdandyq sotynyń sheshimi qamaýǵa alynyp, keıin Samaraǵa qonystanýǵa májbúr boldy.

Patsha Reseıde alǵashqy orys revolıýsııasynyń jeńiliske ushyraýynan keıin reaksııashyl zamany bastaldy. Demonstrasııalar, mıtıngiler men kezdesýlerge tyıym salynǵan, Oral, Petropavl, Semeı, Vernyı, Perovsk jáne basqa da sosıal-demokratııalyq uıymdar jáne kásipodaqtar jiberildi. 1907 jylǵy 3 maýsymda Ekinshi Memlekettik Dýmanyń taratylýy jáne jańa saılaý júıesin engizý týraly zańǵa sáıkes, aımaqqa qonystanǵan qazaqtar men basqa ulttar ózderiniń saılaý quqyǵynan aıyryldy. Ulttyq jáne otarshyldyq qysymyn kúsheıtý, sarızmniń agrarlyq saıasaty, kapıtalıstik qatynastardy aımaqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq ómirine enýi qazaq halqynyń ulttyq ózin-ózi tanýynyń ulǵaıýyna sebep boldy.

Soǵys eldegi jalpyǵa ortaq daǵdarystyń jetilý úderisin jedeldetti, onyń eń úlken kórinisi – 1916 j. ult-azattyq kóterilis boldy, ol Qazaqstan jáne Ortalyq Azııanyń barlyq derlik aımaqtaryn silkindirdi. Tóńkeristiń tikeleı sebebi – 25 maýsymnan bastap patshanyń Qazaqstan, Ortalyq Azııa jáne 19-43 jastaǵy «bóten» erlerdiń tyldyq jumystarǵa alý týraly jarlyǵy. Qazaqstan men Ortalyq Azııadan 400 myń adam tyldyq jumystarǵa qatysý kerek edi. Birtindep ózdiginen júretin qozǵalys uıymdasqan sıpatqa ıe boldy: onyń tanymal kóshbasshylary Amangeldi Imanov, Álibı Jangeldın jáne Toqash Bokın bastaǵan Torǵaı men Jetisýdaǵy iri ortalyqtary paıda boldy. Tóńkeris patsha áskerı saıasatyna jáne belgili bir dárejede aýyldyń feodaldyq-joǵarǵy toptaryna qarsy áskerı-otarshyldyqty jáne keń aýqymdy orys saıasatyna qarsy baǵyttalǵan ulttyq-azattyq qozǵalysqa aınaldy.

Aqpan revolıýsııasynyń basty ereksheligi – elde eki jaqty bılik – býrjýazııalyq ýaqytsha úkimet pen jumysshylar men sarbazdardyń keńesteri quryldy. Birinshisi – áskerı gýbernatorlardy, general-gýbernatorlardy jáne kolonıaldyq ákimshiliktiń laýazymdy tulǵalaryn bılikten alyp tastady. Onyń ornyna oblystyq komıssarlar, azamattyq atqarýshy komıtet, koalısııa komıteti jáne basqalary boldy.

Degenmen, Qazaqstanda Ýaqytsha Úkimet ulttyq máseleni jáne agrarlyq máseleni sheshe almady. Bul úkimet qazaqtardyń ózin-ózi basqarý avtonomııa máselesin, basqa ezilgen halyqtar sııaqty, ol durys jáne ádiletti sheshýge asyqpady. Álıhan Bókeıhanov sol kezde bylaı aıtty: «Kadet partııasy ulttyq avtonomııa qarsy. Biz ulttyq avtonomııa qurýǵa umtylamyz, «Alash» týyn kóteremiz. Men kadet partııasynyń shyǵýǵa jáne «Alash partııasyn» uıymdastyrý týraly sheshim qabyldadym».

Osy jaǵdaıda qazaq lıberaldyq qozǵalysynyń basshylary Búkilqazaq kongresin ótkizýdi jedeldetý týraly sheshim qabyldady. Qazaqstannyń barlyq túkpirleriniń ókilderi qatysqan alǵashqy Búkilqazak sezi Orynborda 1917 jylǵy 21-26 shildede ótti. Reseı Federasııasynyń quryltaı jınalysyna saılanǵanǵa deıin jarııalanǵan «Alash» partııasynyń baǵdarlamasynyń jobasy jalpyǵa birdeı saılaý quqyǵy, proporsıonaldy ulttyq ókildigi, demokratııalyq Reseı Federasııasynyń prezıdenti men zańnamalyq dýmasy, Reseıdi quraıtyn avtonomııa teńdigi, demokratııalyq erkindik, memleketten shirkeý/meshit bólinýi, tilderdiń teńdigi jáne t.b. 1917 jyly qarashada Quryltaı jınalysyna saılaýda Alash partııasy kópshilik daýyspen jáne 43 oryndy ıelendi. Quryltaı jınalysynda (262 404) saılaýda alǵan daýystar sany boıynsha Alash Reseıde Qazan tóńkerisi qarsańynda bolǵan elý partııa arasynda 8-shi orynǵa ıe boldy. 1917 jyly jeltoqsanda ekinshi Jalpy Kongreste Alash avtonomııasy jarııalandy jáne «Alash-Orda» dep atalatyn ýaqytsha halyqtyq keńes quryldy. Alash avtonomııasynyń konstıtýsııasynyń keıinnen rastalýy Búkilreseılik quryltaı jınalysynda qarastyrylǵanyn josparlanǵan bolatyn.

Táýelsizdik avtonomııa túrinde tolyq táýelsizdik degendi bildirmeıdi. Osy suranymda Alashtyń kóshbasshylary Reseıdiń saıası jáne ekonomıkalyq júıesinde tereń ıntegrasııany eskere otyryp, obektıvti bolýǵa tyrysty. Ortalyqtyń ókilettikteri men avtonomııalardyń egjeı-tegjeıli belgilenýi keıingi kelisimder men zańdarmen retteletin bolatyn. Alash-Ordanyń kóshbasshysy Álıhan Bókeıhanov qabyldanǵan odaqtastaryna úndeýinde Alash halqynyń arasynda «separatızmge umtylys» bolǵamaǵanyn málimdedi. Biz Uly demokratııalyq Reseımen biriktik.

«Alash» partııasynyń basshylary qazan tóńkerisin jaqsy qabyldanǵan joq. Ahmet Baıtursynov keıinirek Aqpan tóńkerisin durys túsindik jáne qazaqtar qýanyshymen qarsy alǵanyn aıtqan edi, óıtkeni, birinshiden, olardy patsha úkimetiniń ezgisinen jáne zorlyq-zombylyqtan bosatty, ekinshiden, ózderin basqarýǵa degen armandaryn júzege asyrýǵa degen úmitin nyǵaıtty. Ekinshi tóńkeris qazaqtarǵa túsiniksiz bolǵan: jaıylymdar men kapıtaldyń saralanýy bolmaǵan, tipti olardyń múlikteri basqa halyqtar sııaqty erekshelenbegen. Qazan tóńkerisi qazaqtardy syrtqy kórinisterimen qorqytty. Bolshevık qozǵalysynyń zorlyq-zombylyǵy, qaraqshylyǵy, dıktatorlyq bıligi soǵan sebep.

Keńestik bılik qurǵan kezde «Alash» partııasynyń jańa bılik organdarymen qarym-qatynasy kompromısten turdy. Birqatar qalalarda – jergilikti Keńesterdiń bıligi bolshevıkterdiń qolynda bolǵan – Petropavl, Perovsk (qazirgi Qyzylorda), Áýlıe Ata (qazirgi Taraz) «Alash» belsendileri repressııaǵa ushyrady. Tek Semeı, Vernyı (Almaty) jáne basqa da jerlerde názik, qysqa merzimdi yntymaqtastyq olardyń arasynda ornatyldy.

Sonymen birge, partııalar bir-birine senbedi, sebebi árqaısysy ózderiniń saıası maqsattaryna umtyldy: Keńes Odaǵynyń basshylary Alash belsendileri arqyly qazaq halqyna óz yqpalyn kúsheıtýge tyrysty, Alash kóshbasshylary Keńes ókimetin resmı qoldaý kórsetkende, jańa bılikti ishinen «suıyltý» saıasatyn júrgizdi.

Alash qozǵalysynyń eń bastysy – Otanǵa jáne bizdiń halqymyzǵa degen súıispenshilikke, ózimshildikke, adaldyq pen abyroıǵa, eńbek pen bilimge degen qurmetke, mindetke adaldyǵymyzǵa, joǵary murattarǵa qurbandyqqa baratyn máńgilik qundylyqtarǵa arnaldy.

Sol jyldarda Alash qozǵalysynyń ókilderi, olardyń jaqtastary júzege uly gýmanıtarlyq mıssııany asyrǵan eken. Stalınızm jaǵdaıynda uzaq ýaqytqa sozylǵan tyıymdarǵa qaramastan jáne olardyń murasynyń bir bóligin joǵaltqanyna qaramastan, Alash qozǵalysynyń arqasynda  20-shi ǵasyrda qazaq qoǵamnyń buryn-sońdy bolmaǵan mádenı progresi úshin kóptegen negizderin qurdy jáne nyǵaıtty.

Bizdiń oıymyzsha, eger tarıh Qazaqstannyń men Alashtyń uly uldaryna 20 ǵasyrdyń basynda barlyq ıdeıalary júzege asyrýǵa múmkindik berse, onda Qazaqstan ekinshi Japonııaǵa aınalýǵa tolyq múmkindik bolatyn edi. Bul el HIH ǵasyrdyń úshinshi jartysynda tarıhta «Meıdzı revolıýsııasy» dep reformalardy jasady jáne zamanǵa saı Japonııany dúnıege ákeldi. Ortaǵasyrlyq dáýirde artta qalǵan elden Azııa kontınentindegi jáne álemdik qaýymdastyqtaǵy zamanaýı kúshke aınaldyrdy. Bundaı damý jolyna HH ǵasyrdyń birinshi jartysynda Alash qaıratkerleri Qazaq elin sondaı deńgeıge jetkizetin edi.

 

Kerimsal Jubatqanov, Qazaq-Orys Halyqaralyq Ýnıversıteti dosenti, tarıh ǵylymnyń kandıdaty.

 

Zhazira Baidaly

Avtormen onyń Facebook paraqshasy arqyly habarlasýǵa bolady.

Jazylyńyz

"Qamshy" silteıdi

Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.

Pikir qaldyrý

pikir