• USD 468.56

  • EUR 497.56

  • RUB 7.3

  • CNY 67.18

29 Naýryz, 17:59:29
Almaty
+35°

10 Tamyz, 2018 Alash-Orda

Imanǵalı Tasmaǵambetov. Abaı – Pikirimizdiń piri, Rýhymyzdyń týy

Endi zaman ózgergen shaqta azat eldiń azat oıymen, azat júregimen, azat zerdesimen Abaıdy qaıta tanýǵa tıistimiz.

Qazaqstan Ulttyq Ǵylym akademııasynyń

Abaıdyń 150 jyldyǵyna arnap ótkizgen

merekelik sessııasynyń ashylýyndaǵy sóz

1995 jylǵy 8 tamyz

               Ardaqty áleýmet!

               Qadirmendi meımandar!

               Dúnıe júzi halyqtarynyń tarıhynda aty jer basyp júrgen jumyr bastynyń bárine birdeı ortaq, bárine birdeı qymbat tulǵaǵa aınalǵan alyp oıshyldar men kórgen kemeńgerlerdiń az emes ekeni ózderińizge de málim.

               Bizdiń Abaıymyz da osyndaı álemdik deńgeıdegi asqar bıikke aınalyp otyr.

               Onyń dúnıege kelgenine 150 jyl tolypty. О́leńderiniń aýyzdan, kitaptarynyń qoldan túspeı kele jatqanyna da bir ǵasyrdyń júzi bolyp qalypty. Osy ýaqyttyń ishinde ol ultymyzdyń birden-bir rýhanı ustazyna aınaldy.

               Qazaqtardyń Abaı dese ishken asyn jerge qoıatynynda, sózin Abaıdan bastap, oıyn Abaımen sabaqtaýynda da tereń mán bar. Tarıhtyń talaı-talaı qıyn kezeńderinde Abaı óz halqynyń adastyrmas temirqazyǵy, aljastyrmas baǵdarshamy bola bildi. Qandaı qysyltaıań, nendeı keleńsiz kezeńderde de onyń ulaǵatty sózi halqymyzdyń qoltyǵyna súıesin, ıyǵyna demesin bop, tabanyn taıǵyzǵan joq, jigerin jasytqan joq. Sasqalaqtaǵanda sabyr, toqyraǵanda toqtam taýyp berdi. Zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy Shyńǵys Aıtmatovtyń Parıjde ótken Abaı kúnderinde: «Ulttyq mádenıetterdiń órisi tarylyp, ulttyq tilder joıylýǵa bet burǵan sovettik dáýirde Abaı qazaqtyń tilin de, rýhyn da saqtap qaldy», - deýi de sondyqtan.

“2017 jyly hakim Abaıdyń týǵanyna 172 jyl tolýyna oraı Qazaqstan Respýblıkasynyń Tótenshe jáne О́kiletti elshisi Imanǵalı Tasmaǵambetov jáne dıpmıssııa ókilderi Máskeýdiń qaq tórinde oryn tepken ǵulama aqyn Abaı eskertkishiniń aldyna baryp gúl shoqtaryn qoıǵan sáti

               Abaı – álemniń qaı buryshynan qarasań da, kózge túspeı qalmaıtyn rýhanı Alataýymyz. Ol – bizdiń ar-namysymyzǵa, ómirlik ólshemimizge, ulttyq parasat-paıymymyzǵa aınalǵan asqaraly abyzymyz. Pikirimizdiń piri, rýhymyzdyń týy.

               Artyna «Atanyń uly bolma, adamnyń uly bol!» dep amanat artyp ketken aqyldy álemdik aqyl-oıdyń tórine shyǵarý urpaqtyń talaıdan bergi armany edi. Bul joly sol tilegimizge jetkendeımiz. Biraq túgel jettik dep aıta almaımyz. Oǵan ózimiz kinálimiz. О́kinishke oraı, biz Abaıdy dúnıe júzi halyqtaryna óz deńgeıinde tanyta almaı kelemiz. Abaı murasy álem jurtshylyǵy tarabynan óziniń laıyqty baǵasyn aldy deýge áli erte. Olaı dep, Abaı álemniń eń basty tilderinde aýyldaǵydaı kósile sóılep, esile syrlasa alǵan jaǵdaıda ǵana aıta alamyz.

               Abaıdyń ózge tilderge tárjimalanǵan muralaryn eseptemeı-aq, ózimiz jetik ári erkin biletin orys tiline aýdarylǵan nusqasyn qoldaryńyzǵa alyp baıqańyzdarshy. Abaıdyń atan-túıe tarta almas asa salmaqty, aýqymdy oılarynyń onnan biri ǵana jetken.

               Árıne, men bul jerde aýdarmashylarǵa tıtteı de bolsa kiná artýdan aýlaqpyn. Abaıdy shet tilderine aýdarǵan qadirmendi aqyndarǵa, shet elderge nasıhattaýǵa aıanbaı atsalysyp júrgen baspagerlerdiń barshasyna alǵystan basqa aıtarym joq. Meniń aıtaıyn degenim, Abaı tárizdi danyshpandy aýdarý – qıynnyń qıyny ekenin, áli túgen alynbaǵan asý ekenin eske sala ketý.

               Ult pen ultty baýyrlastyryp, halyq pen halyqty jaqyndastyratyn da – Abaı sııaqty uly gýmanıster. «Ákeniń balasy – adamnyń dushpany, adamnyń balasy – baýyryń», ıakı basqa halyq ta baýyryń, basqamen de tatý-tátti degen Abaıdy ózge tilge óz deńgeıinde, bar bolmysymen jetkizý – tek ádebı, mádenı ǵana emes, úlken saıası máni bar uly mindet.

               Alystaǵy kelgen meımanǵa aq taqııaly taýlarymyzdy, almasy albyraǵan baýlarymyzdy, záýlim zaýyttarymyz ben kól-kósir kenishterimizdi kórsetip, maqtanǵannyń, bálkim, pálendeı aıyby bolmas. Biraq bizdiń shet jurtqa, syrt aǵaıynǵa eń áýeli maqtanysh etetinimiz, kózin súısintip, kóńilin eljireter rýhanı dánekerimiz, rýhanı aıbynymyz – ABAI, ABAIYMYZ bolý kerek!

               Árisi Shyǵystyń máńgilik shoqjuldyzdary Naýaı, Rýdakı, Hafız, Nızamı, berisi Gete, Balzak, Baıron, Pýshkın syndy turǵylastary sııaqty Abaı da mezgilge moıynsunbaıdy. Ýaqytqa – táýeldi, kezeńge kiriptar emes. Jyldar jyljyp, kúnder syrǵyǵan saıyn jańa bir qyrynan ashylyp, jańa bir qyrynan jarqyrap túsedi.

               Abaı – qazaq tarıhyndaǵy, ásirese onyń rýhanı tarıhyndaǵy asa aıshyqty, asa aıbyndy, shyn mánindegi renessanstyq tulǵa!

               Búgingi tańda Abaı muralaryn tek bir halyqtyń, tek bir memlekettiń kóleminde ǵana emes, dúnıejúzilik órkenıet aýqymynda qarastyrý qajettigin aıryqsha aıtar em.

               Eýropada – Lev Tolstoıdyń, Azııada – Mahatma Gandıdiń bar ǵumyryn álemdik úılesim men jalpy adamzattyq úndestikti ósıetteýmen ótkizgenin barshańyz da jaqsy bilesizder. Qaı jaǵynan alsańyz da, meıli tereńdik jaǵynan bolsyn, meıli kemeldik jaǵynan bolsyn. Abaıdyń osy qos kemeńgermen qatar turyp ıyqtasa alatynyna da endi-endi kóz jetkizip kelemiz.

               Bul jóninde biz kúni búginge deıin jurtshylyqqa estirtip aıta almadyq. Buǵan kezindegi ár túrli saıası shekteýler men ár qıly qasań kózqarastar da sebepshi boldy.

               Eki tizgin, bir shylbyryn óz qolyna alǵan táýelsiz memleket retinde endi biz Abaıdyń álemdik ádebıet pen álemdik oıdyń jarqyn juldyzdarynyń biri ekenin jan-jaqty nasıhattap, jan-jaqty negizdeı bilýimiz kerek. Fılosofııalyq, estetıkalyq, ádebı kózqarastardyń tutas bir júıesin jasaǵan uly oıshyldy dúnıe júzine jetek, jetkize tanytýymyz qajet. Sol úshin mańdaı terdi aıamaı tógýimiz kerek.

               Ǵarysh pen ǵalamdyq keńistikti, adamzat álemi men dúnıeniń sheksizdigin, ýaqyt pen damýdyń máńgiligin birlikte, tutastyqta alyp qaraıtyn qazirgi kezdegi pátýaly pálsapaǵa sensek, bir dúnıeniń, ıaǵnı, bu dúnıeniń aqıqaty – tek jartykesh aqıqat. Tolyq aqıqatty aıtý úshin eki dúnıeniń de, ıakı o dúnıe men bu dúnıeniń de aqıqatyn qosa qamtý kerek. Abaı da sol eki dúnıege ortaq aqıqatty, ıaǵnı, anyq aqıqatty búkpesiz aıtyp ketken adam.

«Men» ólmekke taǵdyr joq áýel bastan,

«Meniki» ólse ólsin, oǵan beki

               Minekı, uly aqyn aqyl men jan ólmeıdi, tek tán ǵana óledi dep tur.

               Abaı uǵymynsha, ólim degen de ómir sııaqty zańdy qubylys:

                              Adamzat – búgin adam, erteń topyraq,

                              Búgingi ómir jarqyldap aldar biraq.

                              Erteń óziń qandaısyń, bilemisiń,

                              О́lmek úshin týǵansyń, oılan shyraq.

               Abaı inisi Ospan ólgende: «jan bitkenge jalynbaı, jaqsy ólipsiń, apyrmaı», - deıdi. Eger uly oıshyl ólim tabıǵatyn sonshalyqty tereń túsinbese, jas ketken óziniń eń jaqsy kóretin inisine «jaqsy ólipsiń, apyrmaı!» - dep aıtar ma edi?! Kerek deseńiz, Abaı «О́lim barda qorlyq joq» deıdi. Bulaı dep tirshiliktiń tuńǵıyq pálsapasynyń tereńine súńgigen, О́mir men О́limniń áý bastan bir-birinen ajyramaıtyn kindiktes ekenin kámil túısingen kemel oıdyń, kemel paıymnyń ıesi ǵana aıta alsa kerek. Abaıdyń osyndaı máńgiliktiń mánine, sheksizdiktiń syryna úńilgen, tutas dúnıe-álemniń túpsiz tuńǵıyǵyna boılaǵan zamanaýı oılarynyń dáıegi men máıegin ashyp bere aldyq pa? Ázirge uly oıshyldyń dúnıetanymynyń bergi betin ǵana arshydyq. «Abaıdy álemdik órkenıet aýqymynda qarastyrý kerek» deıtinimizdiń de túp sebebi osynda jatyr.

               Bul rette Abaıdyń bıylǵy múshel toıy, kóp elderdiń belgili de bedeldi qaıratkerleri bas qosyp otyrǵan búgingi konferensııa aıryqsha tarıhı oryn ıelenbek. Sondyqtan konferensııa meımandaryna, Abaı talantynyń alystaǵy, jaqyndaǵy jankúıerleriniń bárine – Qazaqstan úkimetiniń atynan zor alǵys aıtqym keledi.

               Búgingi májiliske ǵalymdardyń, abaıtanýshylardyń kóbirek qatysqanyn esepke ala otyryp, mynandaı jaǵdaılarǵa nazar aýdara ketkendi oryndy kórip turmyn.

               Abaı shyǵarmalaryna tekstologııalyq turǵydan zertteý – búgingi kúnniń eń zárý máselesi. Bul salada bastalǵan jumys osy kúnge sheıin aıaǵyna jetip kórgen emes. Aqyn kitabyn kezekti jarııalaý, kóbinese, mereıtoılarǵa qatysty júrgiziledi de, jańa jınaq ylǵı asyǵys daıyndalady, qoljazbalar men basylyp shyqqan kitaptar tekstin salystyra qaraýǵa ýaqyt jetpeı qalady. Ras, Abaı shyǵarmalary teksti negizinen qalyptasqan, ýaqyt synynan ótken. Solaı bola tursa da, onda áli de qaraıtyn, anyqtaýdy qajet etetin jekelegen sózder men sóz tirkesteri barshylyq. Basqa basqa, dál Abaıdyń keıbir sóziniń ár jınaqta ár túrli basylyp júrýi – bárimizge úlken syn. Eń aldymen, ǵalymdarymyzǵa syn.

               Qoǵam ózgerip, zaman jańǵyryp jatqan tusta burynǵy qalyptasqan pikirler men ornyqqan kózqarastardyń qaıta saraptan ótkizilip, qaıta ekshelegeni jón. Ásirese, tolyqtyryp, anyqtaı túsetin másele – Abaıdyń aınalasy, onyń ósken ortasy, ushqan uıasy, ata-anasy men týǵan-týysqandary týraly derekter. Aqyn ósken ortanyń syryn meıilinshe durys, meıilinshe ádil ashpaıynsha, Abaıdyń aqyndyq syry da, qaıratkerligi de azamattyq tulǵasy da tereń ashylmaıdy.

               Abaıdy tanýda saıasat yqpalynan, ýaqyt qyspaǵynan asa almaǵan kezderimiz boldy. Endi zaman ózgergen shaqta azat eldiń azat oıymen, azat júregimen, azat zerdesimen Abaıdy qaıta tanýǵa tıistimiz.

               Máselen, «Abaı otarshyldyqqa qarsy kúresti me?» degen suraq kún tártibine qoıylmaı keldi. Otarshyldyqqa qarsy bolmasa:

                              Voennyı qyzmet izdeme,

                              Oqaly kıim kııýge...

                              Qyzmet qylma oıazǵa,

                              Janbaı jatyp sónýge, -

der me edi...

               Oıaz dep otyrǵany – patshanyń ókili, otarshyl ókimet. Abaı sol ókimetke qyzmet qylmaýǵa shaqyrady.

               Abaı qazaq halqy úshin bir ǵana ádebıettiń aýqymyna syımaıdy. Ol – kúndelikti tirshiligimizdi, rýhanı álemimizdi – qaraqan basymyzdy alyp júrýden bastap, bıik adamgershilikke deıingi aralyqty tegis qamtıtyn jan-jaqty qubylys. Sondyqtan da Abaıdy zertteýdi tek ádebıetshi ǵalymdardyń moınyna júktep qoıýǵa bolmaıdy. Abaıdy ashý úshin ónertanýshylarymyz da, fılosoftarymyz da, quqyqtanýshy ǵalymdarymyz da belsendilik tanytqany, aıanbaı atsalysqany jón.

               Árbir qazaqqa, shama-sharqynsha, Abaıdy taný – murat, Abaı shyqqan bıikke talpyný – paryz.

 

Nurgali Nurtay

Avtormen onyń Facebook paraqshasy arqyly habarlasýǵa bolady.

Jazylyńyz

"Qamshy" silteıdi

Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.

Pikir qaldyrý

pikir