Qazybek Dáýitáli. "Tilsiz - ult bolmaıdy" emes, "Ultsyz - til bolmaıdy"

Qazaq tiliniń bar bolýy emes, ulttyń bar bolýy - tildi saqtap keledi. 
Ult janashyry bolmaı - til janashyry bola almaısyń. Áýelgisi bastapqy hám fýndamentaldy. Sońǵysy saldar. Nátıje. Sebebi tildi ustap turǵan adam faktori, kerisinshe emes.

"Tilsiz ult bolmaıdy" dep jaıdaq túsinýshilirge aıtarym mynaý - búgingi evreı halqy eki myń jyldyń ústinde joǵaltqan ıvrıt tilin bir-aq kúnde tiriltti. Qorjynnyń bir basynda sheshesi arqyly týysyp (matrılınıdj), 13 atadan bas quraǵan myzǵymaıtyn áleýmettik qurylymy, al, ekinshisinde - aqudaıshyl dini (ıýdaızm) bolmaǵanda, evreı ulty saqtalmas ta edi. Ult joq jerde - til joq. Tildi tiriltýshi, oǵan jan berýshi hám suranys týdyrtýshy - ulttyń ózi. Naqtyraq aıtsaq, ulttyń negizin qalaýshy eki platforma - sosıo- jáne kýltýrologııalyq faktorler. Osy ekeýi bolmasa, qazaq tilide áldeqashan mert bolar edi. Odan keıingi faktorler (saıası, ekonomıkalyq) týyndy. Erik bolsa qoldan turǵyzýǵa kónetin, keıingi qatardaǵy qubylystar. Búgingi ýaqyt, qazaqtan osy máseleniń betin ashyp aıtýdy suratyp otyr.

Qazaq ulttynyń bolmysyn aıqyndap otyrǵan sosıologııalyq tuǵyr - rýlyq-shejirelik dástúrge negizdelgen áleýmettik qurylym. Kýltýrologııalyq bitim - "uıat boladysy" bar qazaqy ıslam. Bul ekeýinen ajyrasa qazaq dep atalatyn ult ıdentıfıkasııalanbaıdy, onyń tilin eshkimde kerek etpeıdi. Til eń áýeli "ózimizge", ultqa qajet. Ekonomıkalyq faktorge aınalǵanda ǵana, aǵylshyn tili sııaqty "ózgege" qajet bola bastaýy múmkin. Oǵan deıin alǵy ekeýine jaýaptylyqpen qaraý - amanat.

Qazaq rýǵa bólinbeıdi, rýdan quralady degen ıdeologema ult birliginiń sakraldy tuǵyry. Qaýibi joq emes traıbalızmniń júgeni. Desede, "qazaq traıbalızmi" degen uǵym shyndyqtan kóri, mıfke jaqyndaý, jasandy hám destrýktıvti kózqaras. Osyndaı tusy bar ekendiginde eskerýimiz qajet. Bul keshegi keńestik bılik júrgizgen ultsyzdandyrý saıasatynyń sanaǵa sińirgen stereotıpi. Memlekettilik sana qalyptaspaǵan "rýlyq-bytyrańqy qoǵam" degendi astarlap jetkizgen túri. Sol sebeptende qazaqta 1990 jylǵa deıin memleket bolǵan joq-mys. Imperııalyq ambısııasy kúshti ulttardyń buratana boıynan syrqat taýyp, "dıagnoz" qoıýshy keletindigi sondyqtan. Kolonızatorlyq pıǵyldy (j)aqtaýshy sana. Bul jaǵdaı, terisin aınaldyryp jamylǵany bolmasa, osy zamannyńda kún tártibinen túspeı otyrǵan ózekti másele...

Atalǵan eki faktordi julyp alyp tastaǵan bette, qazaq tili bir urpaq aýyspaı-aq kóz aldymyzda joıylyp ketedi. Búginde sosıo- jáne kýltýrologııalyq tuǵyrlarynan aıyrylý retine qaraı qalmaq sııaqty passıonar ult orystanyp barady. Jutylý prosessi joıylýǵa ulasýda. Qareket qylmasa keler ǵasyrda tili mýzeı eksponatyna aınalýy ǵajap emes.

Til bastapqyda ultty uıystyrǵanmen (oǵan daýymyz joq), ulttyń boıynda mundalaǵan "meni" (kollektıvti meni hám Absolıýti) bolmasa, ǵumyry tym qysqa keledi. Jańa urpaq "meni" kúshtiniń tasasyn yqtaıdy. Bul zańdylyq. Sondyqtanda jer betinde jylyna 25 til turaqty túrde joıylyp otyr. Quryp ketýdiń aldynda turǵan tilderdiń (IýNESKO kórsetýi boıynsha kórshi Reseıdiń ózinde 135 til joǵalý qaýpiniń aldynda tur) bir ǵana bas qaıǵysy bar - ol tildi bilmeýshilik emes, ol - ult retindegi áleýmettik jáne kýltýrologııalyq bolmysyn joǵaltyp alýshylyq. Áıtpese, ár ulttyń óz tilin oqyp-bilýine tikeleı tyıym joq. Másele, tilge degen suranys týdyrýshy ulttyń sosıo- ján kýltýrologııalyq faktorleriniń álsizdiginde, ıá olardyń krızısti kúıinde. Osy kúngi Reseıde ıslamdy ustanǵan halyqtar ǵana bas kóterip, tiline degen qurmet sezimin óz dáregeıinde ustap otyr.

Támsili ne? Tarıhy 1000 jyldyqtarǵa sozylatyn memleket bolǵymyz kelse, osy kúngi qoǵamdyq sanadaǵy monopoldi dıskýrsqa ózgeris engizýimiz qajet, ol máımóńkelegen memlekettik til faktorinen - rýhy bıik memleket quraýshy ult faktorine oıysýdy, negizgi salmaqty sońǵysyna salýdy boljaıdy. Bul ultshyldyq emes, kerisinshe, teńdigi ketken ulttyń quqyn qalpyna keltirý, ezilgen erki men synǵan saǵyn joqtaý, ǵasyrdan-ǵasyrlarǵa ozatyn memlekettilik sanasyn oıatý hám jaratý qyzmetin bildiredi. Memleketttik tildi máımókelep eshkimge úırete almaısyń (tipti bul ulttyq komplekske aınalyp otyr), oǵan ýaqyt ozdyrýdyń endigi jerde qajeti shamaly, is áýeli ózimizden - memleket pen memlekettilik dástúrdi ustap otyrǵan ulttan bastalýy qajet. Álide kesh emes. "MEMLEKET QURÝShY ULT" DISKÝRSY ǵana qazaqty tól memleketinde otyryp tilimdi úıren dep jalynatyn ez jaǵdaıdan aman alyp qala alady. Ulttyń ózine degen senimin nyǵaıtady. Bolashaqqa degen úmitin arttyrady. Bizge keregi de osy - qazaqtyń býlyǵyp turǵan erik-jigerine bostandyq alý, belsendiligin hám jaýaptylyǵyn ("ata-babalar amanaty" men keler urpaq aldyndaǵy) arttyrý, derbes hám ımperııalyq sana ıesi ekendigin sezinýi. О́zgesi - týyndy, durys joly salynsa, "jaýynnan keıingi sańyraýqulaqtaı" ilese damıtyn jaǵdaılar.

Sondyqtanda, tildiń saqtalýy - ulttyń saqtalýyna qatysty ekinshi qatarda turǵan qubylys ekendigin bek jaqsy túsingenimiz abzal, baýyrlarym. Kerisinshe emes.