«Kók týdyń jelbiregeni» qandaı án?

«Táýelsizdik» degen uǵym bar ekenin alǵash ret tarıh sabaǵynan estidik. Oǵan deıin úlkenderdiń aýzynan bul sózdi estigen emen. Bizdiń aýyldyń adamdary «Táýelsizdik aldyq, Keńes ókimeti qulady» degen tirkesterdi «e-e, sol kezde nan qymbattap, qıynshylyq kez bastalǵan edi ǵoı» deýmen eske alady. 90-jyldardy aıta qalsań estıtiniń «ala dorbanyń» aınalasy. Keıde eldegilerden: «Áı, osy Táýelsizdik aldyq degende úıden ıis shyǵardyńdar ma?» – dep suraýǵa júregim daýalamaıdy. Renjısiń. Oqymaǵannan, bilimsizdikten dep oılaýshy edim. Joq. Olaı emes sekildi.

Bizdiń aýyldyń adamdary «táýelsizdik» degen uǵymnyń óziniń ne ekenin túsinbegen-aý. О́ıtkeni, olar eshkimge táýeldi bolyp kórmegen sekildi. Keshegi keńes ókimeti bar kárin qalaǵa tógip, erte me, kesh pe, barlyq aýyl adamdary qalaǵa bir kelerin bilgen bolar. Iаǵnı aýyldaǵylardyń qolynda kúsh joq ekenin olar jaqsy túsindi.

Jalpy alǵanda, Qazaqstan 1991 jyly Táýelsizdikti kópti kórgen qarııanyń «e-e» dep ıek qaǵýyndaı ısharamen qabyldaǵan syńaıly. Biraq, qarııadan áńgime tyńdaǵan kisi biledi ǵoı, qysqa qaıyrylǵan «e-e» degen ısharanyń arǵy jaǵynda tamaqtyń bir qyrnalyp baryp, aıtylatyn qanshama  áńgime jatqanyn.

Al bizdiń bir kezderi terrıtorııa bólinisi tusynda jáne asharshylyq pen kámpeske kezeńderinde shekaraasqan qandastarymyz bul táýelsizdikti qalaı qabyldady? Atamekenine oralýǵa asyqty deýge bolar. Biraq sol terrıtorııalardyń ózi bizdiń jerimiz, sol qazaqtyń atamekeni ekenin qaıda qoıarsyń. Já, óz ultyńmen attas elde ómir súrgenge ne jetsin. Osy arman jeteginde qanshama qandasymyz elimizge kóship keldi. Osy kóshpen halyq tolysty, ádebıeti men óneri tolysty. Bizdiń ónerimizde jańa esimder paıda boldy. Sóz etkeli otyrǵan ánniń avtorlary da arǵy betten kelgen qandastarymyz. Sózi – aqyn Almas Ahmetbektiki. Án avtory – Ermurat Zeıiphan. Ánniń aty – «Kók týdyń jelbiregeni».

Bul án erte shyqqanymen, halyqqa keshteý tanyldy. О́ıtkeni, alǵashynda operalyq mánerde oryndalǵan bolatyn. Oryndaýshysy – Maıra Muhammedqyzy. Al ánniń jalpyhalyqtyq sıpat alýy Ibragım Eskendirdiń oryndaýynan keıin boldy. Aqyn Almas Ahmetbek kók týdy alǵash Qorǵasta kórgen kezinde-aq sanasyna «Kók týdyń jelbiregeni» degen jol túsipti. Eshbir tapsyryssyz, bireýdiń ótinishinsiz óleń joldary jazylyp shyǵady. Bul óleńge eń birinshi án jazǵan Erkin Ergenuly degen sazger eken. Biraq án aqynnyń kóńilinen shyqpaı, opera ánshisi Ermurat Zeıiphanǵa ótinish jasaǵan. Aqyn Qul-Kerim Elemes án tarıhy jóninde bylaı deıdi: «Kúzdiń kúni Ermurat jataqhanaǵa keshigip, kire almaı saıabaqta túneýine týra keledi. Asyly, Jazýshylar odaǵynyń aldyndaǵy bir kezderdegi Shámshi, Muqaǵalılar túnep júretin saıajaı bolsa kerek. Kúzdiń sýyǵy ótip, qaltyrap jatsa da moıymaı: «Elimde júrmin emes pe? Nesin jaýraımyn?» – dep joldyń arǵy betindegi sol kezdegi úkimet úıiniń mańdaıyndaǵy kók týǵa qarap jatyp, osy ándi yńyldap jatyp shyǵarǵan kórinedi».

Ánniń qysqasha tarıhy osy. Al tóńireginde eki túrli pikir bar. Birinshisi, arǵy betten kelgen qandastarymyz arasynda bul ándi shekara asyp kelgen azamat oryndaýy kerek edi degen ókinish bar. Ekinshisi, jalpy ánge emes, qaıyrmasynda aıtylatyn: «Talasqa tússe jan men tý, Jan emes maǵan keregi» degen jolǵa aıtylady. Dálirek aıtsaq, osy joldardan keshegi keńestik saıasattyń lebi esedi deıdi. Ásireqyzyl, ásirepatrıottyq degendi jeleý etedi.

Bizdiń oıymyzsha, birinshi pikirdiń ǵumyry qysqa. Arǵy betten aýyp kelgen aǵaıynnyń elge sińise almaı, úırenise almaı júrgen ishki bir jaǵdaıynan týǵan sóz. Tipti, ánniń negizgi maqsatyna, ıdeıasyna saı emes.

Al, ekinshi pikirdi demokratııalyq pikir deýge bolady. Biraq, dál osy jan men tý talasqa túsken jerde, jannyń kerek emestiginen ıdeologııanyń ıisi shyǵa ma? Bizdińshe, bul pikir saıasatpen ýlanǵan sananyń qorytqan sózi bolsa kerek. Jalpy án men sóziniń tula boıynan saıası keńestik ánderdegideı bireýdi úlgi etý, ıdeal kóterý múlde baıqalmaıdy. Tek óz Otanyn, elin súıgen azamattyń jeke pikiri. Sońymnan er dep eshkimdi jetelemeıdi. Qoldan jasalǵan Pavlık Morozovtyń da, Batyr bala Bolatbektiń de erligine shaqyrmaıdy. Ol jáı ǵana elge kelip, Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy Qorǵasta tigýli turǵan kók týdy kórgendegi Almas Ahmetbektiń kózine irkilip qalǵan jas pen kómeıine kómilip qalǵan óksiktiń jeke qalǵandaǵy sózge aınalyp jaryqqa shyqqany ǵana. Aqyn memlekettik rámizdi jalǵan patrıottyqpen sýrettegen joq. Ol jelbiregen kók týdan tek qýanyshty ǵana emes, qasiretti kórdi. Án sońy:

«Kók týdyń jelbiregeni –

Baqyttyń eljiregeni,

Qıyrda qalǵan qazaqtyń

Kóziniń móldiregeni», – degen shýmaqpen aıaqtalady.

Osy ýaqytqa deıin kók týymyzǵa qanshama teńeýler aıtyldy. Táýelsizdik jyldary ǵana emes, túrkilik dáýirden beri kók týdyń aınalasynda órbip kelemiz. Túrkiniń týynyń túsi kók bolǵanyn bilersizder!  Iá, sonymen kók týdaǵy qyrandy aıttyq, aspan sekildi sheksizdik pen ulttyq naqyshty, oıý-órnekti aıttyq. Barlyǵyn asqaq, kóterińki teńeýlermen sóıledik.

Al «Kók týdyń jelbiregeni» áni bizdiń qolymyzǵa kók týdy ustatyp qoıyp, anyqtap qaratty. Osy ánnen keıin ǵana biz asqaq teńeýlermen kótermelep, sıpap sóılep júrgen kók týymyzǵa shyn úńilip, odan qıyrda qalǵan qazaqtyń móldiregen janaryn tapqan syńaılymyz.

«Aq jelken» jýrnalynyń ótken birinshi sanynda Úsen Tortaı Blok aqynnyń Otanyn «áıeline» teńegeni týraly: «Otanyn áıeliniń obrazynda, áıelin Otanynyń keıpinde kórý estetıkanyń jańa bir satysy», – degen toqtamǵa keledi. Al kók týdy qıyrdaǵy qandastardyń kóziniń móldiregenine teńeý she? Masshtaby jaǵynan ese jiberse de, maǵynasy jaǵynan ornyqty teńeý sekildi.

Joǵaryda aıtqanymyzdaı, eshbir tapsyryssyz jazylǵan «Kók týdyń jelbiregeni» áninen saıası astar izdeý, onyń ishinde tý men jan talasqa túsken jerinen saıasılyq izdeý – tarıhyn tanymaıtyn, qazaqtyń ótkeninen múlde beıhabar adamnyń pikiri degimiz keledi.

HIH ǵasyrda qazaq dalasynda bolǵan orys ǵalymy A.Levshın: «Tý qazaqtardyń qarý-jaraqtaryna jatady. Árbir rýdyń óziniń týy men belgisi bolǵan. Olar beıbit zamanda muqııat saqtalyp, tek soǵys bolǵan kezde ǵana shyǵarylǵan», – dep jazady. Alǵashqy sóılemine nazar aýdaryńyzshy. Tý – qazaqtyń qarýy. Negizinen, alǵashqy týlar búkil áskerdi basqarý úshin paıdalanylǵan. Bıik tý arqyly qolbasshylar soǵys alańyndaǵy jaýyngerlerge taktıkany habarlap, shabýyl baǵytyn belgilep berip otyrdy. Jaýǵa ustap shabar qarýmen birge, qarý ustaǵandy basqaratyn nárse – tý. Osy qasıetinen keıin, shynynda, onyń qarý bolmaǵanda nesi qaldy? Al týdyń halyqty biriktirer, bir jerge jınar erekshe kúshi osy qasıetiniń negizinde qalyptasqan. Bul jóninde Serikbol Qondybaıdyń «Jaýyngerlik rýh» kitabynda: «Týdyń tigilýi nemese baǵanaǵa, aǵashqa jalaýdyń baılanýy – asa mańyzdy ári folklorlyq murada kóp taraǵan áreketterdiń biri, onyń astarynda mıftik qoǵamdy, órkenıetti ornatý, strýktýrasyn belgileý túsinigi jatyr» , –  delingen. Soǵys dalasyndaǵy tý – tek taktıka men baǵyt habarlaýshy emes. Ol – áskerdiń rýhy. Týy qulaǵan áskerdiń rýhy birge qulaıdy. Sondyqtan jaýdyń alǵashqy qaraýyly tý ustaýshyny tabady. Al tý ustaý ekiniń biriniń mańdaıyna buıyrǵan baq emes. Erdiń eriniń ǵana qolynan keledi. At ústinde týdy úzeńgisine tirep alyp, shirene otyrǵan talaı batyrdyń ózi ólgenimen, týdy qulatpaı ustap qalǵany jóninde qazaq arasynda aıtylar ańyz da barshylyq. Osyndaı ózi ólse de týdy jyqpaı qalǵan batyrlardyń erligi jaıynda oılap otyryp, búgingi qoǵamdaǵy «Talasqa tússe jan men tý, Jan emes maǵan keregi» degen joldarǵa kóńiltolmastyq bildirip, saıasılanǵan degen pikirlerdi estigende árbir qazaqtyń aıtqyzbaı túsiner, ymdaspaı uǵynar bir dúnıesiniń sany kemigenin sezinesiń.

At ústinde otyryp tý ustaǵan batyrlardyń beıneleri qazaq dalasynan tabylǵan jartastaǵy petroglıfterde de kóptep kezdesedi. Bul jóninde belgili ǵalym Z.Samashev «tý ustaǵan at ústindegi jaýynger beınesi – batyrlyq dáýirdiń keń tanylǵan emblemasy jáne ertetúriktik mádenı keshenniń erekshe «mádenı kody» bolyp sanalatynyn» aıtady. Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq mýzeıiniń «Tarıh» zalynda Baıǵozy Naımantaıulynyń ózi ustaǵan týy ilinip tur. Túsi – aq. Bir derekterde boz dep te atap júr. Biraq, anyqtap qarasańyz bozdan góri, túsi ońǵan aqqa kóp jaqyn. Baıǵozy batyrdyń ózi Abylaı hanmen bir kezeńde ómir súrip, hannyń negizgi tý ustaýshylarynyń biri ekenin eskersek, Abylaıdyń aq týy – dál osy tý bolýy da ǵajap emes. Qosh! Tarıhqa tereńdemeı-aq qoıalyq. HVIII ǵasyrdan jetken týdyń birneshe jerinde tesik bar. Jaý jebeleriniń orny. Bir sát elestetińizshi. Keshegi ǵun babań oılap taýyp, qalyń shúrshittiń qysyq kózderin tas tóbesine shyǵara ysqyrǵan jebeler sen kóterip turǵan týdy tesip ótip jatyr. Úsh-tórt qulash tómen kelse ıyǵyńda Allanyń doby tur… Al biz marǵaý esinep «Kók týdyń jelbiregeni» ánine saıasattyń, ıdeologııanyń esh qatysy joq deımiz. Tipti, qatysy bolsa da nesi bar eken? Baıraq úshin, el úshin jan berý keshegi keńestik surqııa ıdeologııanyń qaldyǵy degender birinshi Súıinbaıǵa soqtyqsyn.

Odan keıingisin kórip alarmyz.

Doshan JYLQYBAI

«Aq jelken» jýrnaly, №2
Aqpan, 2018