Bas qalanyń baıyrǵy turǵyndary da baspanaǵa jarymaı otyr

Qazaq úshin zaman zary – baspana. Qarapaıym buqaranyń: «Aılyǵym shaılyǵyma jetpeıdi» degen jattandy sózi – páteraqyǵa «jylap ketken» aqshasynan qalǵan jarytymsyz tıyn-tebenin tilge tıek etkendegi túri. Bizdiń máımóńkeshil áriptesterdiń «memleket tarapynan anaǵan anadaı kómek kórsetilip, mynaǵan mynadaı jaǵdaı jasaldy» degen saryndaǵy sandyraǵy yzaly jurttyń sanasyn sansyratyp tastady.

Shyndap kelgende, áleýmettik jaǵdaı jasaý degenimiz – jastar men jasamystarǵa qoljetimdi páter berý. Bitti. Al álgindeı «zeınaqyny kóterdi, múgedekke arba syılady, aılyqqa shaılyq qosty» sherýindegi «janashyrlyqtar» – qańǵybastyń ıyǵyna bútin shapan japqandaı ǵana áseri bar aldamshy áreket. Zeınetaqy men jalaqyǵa qosylǵan bálen teńgeni kúrt kóterilip kete qoıatyn sý, jylý, jaryq, qoqys, gaz, telefon, ınternet jáne tutynar taýardyń túgen baǵasy arqyly sypyryp alatyny beseneden belgili. Biraq, basynda baspanasy bar adamǵa basqa turmystyq taýqymet túk te emes. Jemqor basshylarynyń jemsaýynan artylǵan adal nápaqasy jumyryna juq bola alady. Al shyn muqtaj jandardy baspanamen qamtamasyz etý bas qaladan bastalsyn desek, myna másele taǵy bas qyltıtady:

Astanada kirpishteri úgitilip, qaýqıǵan qabyrǵasy qaqyraǵan apatty jaǵdaıdaǵy 228 úı bar. О́tken ǵasyrdyń 50-jyldary qurylysshylarǵa arnap ýaqytsha salynsa da, sol jarbıǵan jutań qalpynda áli tur (keıbireýi byltyr ǵana súrile bastady). Jaryǵy jıi sónip, sýy óship, baıyrǵy turǵyndardy ábden ábiger etýde. Qysta káriz jelileri qatyp qala beretindikten, jarytyp turǵan jylýy da joq. Mundaı kommýnaldyq máselesi óz aldyna, «tarıhı baspanalar» endi eleýsiz jaǵdaıǵa shydamaı, tutastaı omyrylyp tynady-aý!..

Turǵyndardyń ózderinshe jóndeý jumystaryn jasap qoıǵandary esh paıda bermeı keledi. О́ıtkeni, ol úıler qaıta qalpyna keltirýge múlde jaramsyz. Jergilikti basshylardyń «túgeldeı súrip tastap, ornyna jańadan salynyp jatqan úılerden beremiz» degenderine 20 jylǵa jýyqtady. Al ondaǵy otbasylardy baspanamen qamtamasyz etý úshin qalalyq bıýdjetten shamamen 40 mıllıard teńge qarajat shyǵady eken. Ákimdik ýájine sensek, ázir ondaı «batpan quıryq» bolmaı jatqan kórinedi. Sóıtip, «Taıbýryldyń shapqandaǵy tuıaǵynyń orny oshaqtaı bolyp omyrylyp qalady» degen ertegige sengen shaqshadaı basymyzdyń myna jańa zamannyń jańa ertegisin áńki-táńki qabyldap, sharadaı bolyp otyrǵan jaıy bar.

Telearnadan táýir kórinetin jerlerine qarap, bylaıǵy buqara «álemge áıgili elordamyz shynymen eńseli eken ǵoı» dep oılaıdy. Sol jaǵalaý solaı sııaqty bolǵanmen, oń jaǵalaýdyń ońyp turǵany shamaly. Qalanyń eńkish tartqan bóligi elý paıyzdy quraıdy degenińe kógildir ekran ázirge sendire qoımas. Balǵymbek Imashevtiń kezekti bir aıtysta aıtqanyndaı, «baılar úshin salynsa levyı bereg, kóp balaly qazaqqa jer úı kerek». Al myjyraıǵan qos qabatty úıler men ishki qabyrǵasy júntiktelip, kógerip ketken jer úıdegilerine bir bólmeli bolsa da bir-bir jańa páter qajet. Endi sál shydasa, ol da bolyp qalýy yqtımal eken. Qala bıligi bıyl Astanada kóppáterli 150 eski úıdiń buzylatynyn ýáde etip otyr. Onyń ornyna 600 myń sharshy metr jańa úıler salý josparlanǵan kórinedi. Bul týraly jergilikti máslıhattyń altynshy shaqyrylymy sessııasynda elorda ákimi Áset Iseshekevtiń ózi aıtty.

Eske sala ketsek, Elbasynyń elimizdegi shaǵyn qalalardy damytýǵa basa nazar aýdarý kerektigin aıtyp, Úkimetke olardy damytý baǵdarlamasyn jasaýdy tapsyrǵany aıan. Qazaqstanda qazir 87 shaǵyn qala bar. Olardyń 41-i aýdandardyń ákimshilik ortalyǵy sanatynda. Qalǵan 46-sy ǵana aýdan ortalyqtaryna jatpaıdy. Bulardyń ishindegi óndirispen aınalysatyny – 14 qala. Al 19 shaǵyn qala – aýyl sharýashylyǵy ónimderin qaıta óńdeıtinder. Elektr qýatyn óndiretin 2, ǵylymı-tájirıbelik ortalyq sanalatyn 3, sondaı-aq, emdeý-saýyqtyrý ortalyqtary qyzmetin atqaratyn 3 qala bar. Aldaǵy ýaqytta bul qalalardyń kommýnaldyq salalaryn damytýǵa memleket qazynasynan 6 mıllıard teńge bólinbek.

P.S. Salystyrmaly túrde qarasaq, Astana ortalyǵyndaǵy 228 jaman úıde turatyndarǵa jańa baspana berý úshin tek qala qazynasynyń ózinen 40 mıllıard (!) teńgedeı qarjy qajet bolsa, elimizdegi 87 shaǵyn qalaǵa bildeı bir memlekettiń bıýdjetinen 6-aq mıllıard teńge aýdarylmaq! Nege deseńiz, bul – birinshi kezekte baspana máselesi sheshilgen halyqtyń joǵary jaqtaǵy dorbaǵa qarap aýyz ashpaıtynynyń dáleli. О́ıtkeni, keshe «ókimet óltirmeıdi» deıtuǵyn qazaqqa búgingi ókimetiń «óz kúnińdi óziń kór» dep otyr. Al óz erkimen súıek-saıaq izdep ketetin ıtke de bir kúrke kerek qoı, adam túgil!..

Erkeǵalı BOLATULY