Aqyshevtiń aqyly kimge dári?

Danııar Aqyshev Almatyda ótken onlaın-konferensııada halyqtyń qarjy saýattylyǵyn arttyrý maqsatynda Ulttyq banktiń jumyla jumys istep jatqanyn málimdedi. Tipti bul másele úshin arnaıy strategııa ázirlenetinge uqsaıdy. Soǵan qaraǵanda, qarjylyq saýattylyqty kóterýdiń kókesi áli alda sekildi. Biraq Ulttyq bank basshysynyń bazynasyn túsinýge qansha jerden oılansa da, qarashanyń «saýaty» jetpeıtin birer másele bar.

Danııar Aqyshev búı deıdi: «Degenmen zeınetkerlerge birneshe keńes bergim keledi. Birinshisi – aqshany úıde emes, bankte saqtaǵan jón. Bul aqshanyń túgel turýyn qamtamasyz etedi. Buǵan qosa, qazirgi ýaqytta memleket on mıllıon teńgege deıin depozıtke kepil beredi. Ekinshisi, Ulttyq bank lısenzııa bermegen kompanııalarǵa senbeý kerek. Úshinshiden, aqshany bóten adamdarǵa senip tapsyrmańyzdar. Tórtinshiden, nesıe almańyzdar».

Bir qaraǵanda, táp-táýir aqyl. Nesıe alyp, bankke jem bolǵan kimge jaqsy deısiz?! Odan da zeınetaqyńnyń bir bóligine shalqyp ómir súr de, bir shıregin bankke salyp qoı, qyzyǵyn – depozıtin alǵanda kóresiń!

Mine, biz Aqyshevtiń aqylyn osylaı túsindik. Alaıda bul múmkin be? Qazir zeınetaqy turmaq, jalaqynyń ózine kún kórý ońaı ma? Sońǵy jyldary kommýnaldyq tólemder qansha márte kóterildi? Azyq-túlik quny neshe ret ósti? Janarmaı, jolaqy... Muny bilmese, joǵarydaǵy shendiler men olardyń aınalasyndaǵylar bilmeıtin shyǵar, al ár tıynyn sanap jumsaıtyn halyq  óte jaqsy biledi. Endeshe zeınetaqysyn bankke salyp qoıǵan qarttar ne jeıdi, qalaı kúneltedi? Álde Aqyshev qazaqstandyq qarttardyń kóldeneń tabysy bar dep oılaı ma?

Keıde Ulttyq banktiń tirligi ózi bilmegen kisiniń ózgege aqyl aıtqanyndaı bolyp kórinedi. Máselen Aqyshevtiń keńesiniń ishinde «aqshany bóten adamdarǵa senip tapsyrmańyzdar» degen de aqyl bar. Alaıda kúni keshe ǵana Ulttyq bank BJZQ-daǵy 71,3 mıllıard teńgeni Ázirbaıjan bankine salyp jibergen joq pa edi?! Sheteldegi banktiń «bótennen» ne aıyrmasy bar?  Jáne ol árkimniń jeke óziniń qaltasyndaǵy nemese shal-kempirdiń zaryǵa kútken zeınetaqysy  emes, halyqtyń jyldar boıy tirnektep jınaǵan qarjysy edi ǵoı. Ras, munyń jaýabyn Aqyshev aıtqan, ony «Kelimbetovtiń kezinde ketken qarjy» degen. Muny aqtalý deseńiz de, «moldanyń isteginin isteme, aıtqan iste» degenniń keri dep uqsańyz da, ózińiz bilesiz.

Endi Ulttyq banktiń búgingi basshysyna qatysy bar kelesi máselege kósheıik. Jalpy, nesıe degen páleketińizge jalǵyz zeınetkerler emes, halyqtyń basym bóligi zárý. Demek ony kári-qurtańdarǵa ǵana ıterip sala almaısyz, bul jalpyhalyqtyq másele. Esterińizde bolsa, 2016 jyly dál osy Ulttyq bankke qarasty memlekettik kredıttik bıýro nesıemen kúneltip júrgenderdiń esebin jarııalaǵan.  Ondaǵy derekke qarasańyz, otyz eldiń qatarynan úmitti Qazaqstannyń tigisi ketken dambaly jyltyń ete qalady: «elimizde 5,1 mıllıonnan astam adam nesıe alǵan. Onyń 1 mıllıon 102 myńy qaryzyn tóleýge dármensiz. 837 myń nesıe alýshynyń isi qaryz óndirý úshin kollektorlyq agenttikterge berilgen». Rasymen, sumdyq sıfrlar ǵoı! Bul degenińiz, Qazaqstandaǵy tórt adamnyń bireýi qaryz almasa, kúnelte almaıdy degen sóz.

Qazirde nesıe alýshylardyń qatary kóbeımese, azaıǵan joq. Osydan bir aı buryn ǵana Birinshi nesıe bıýrosynyń bas dırektory Rýslan Omarov nesıe naryǵyndaǵy ózgeristerdi aıta kelip, bylaı degen: «Nesıe alý boıynsha belsendilik 30 pýnktten asty. Bul nesıe naryǵy jandanǵandyǵyn bildiredi. 2017 jyly Ekinshi deńgeıli bankter arqyly berilgen nesıe kólemi 2016 jylmen salystyrǵanda 40%-ǵa artty. Bankter 2,1 trln teńge kóleminde nesıe berdi. Shaǵyn qarjylyq uıymdardyń da nesıe berý kórsetkishi 71%-ǵa artty».

Al endi nesıe máselesindegi bul «órleýge» nemese nesıeni qaıtarýdaǵy qıyndyqtarǵa Ulttyq banktiń qandaı qatysy bar? Qatysy úlken! Keıbir ekonomısterdiń aıtýynsha, joǵary paıyzben nesıe berý sonaý táýelsizdik jyldarynan jalǵasyp keledi. Biraq áli kúnge deıin nesıege baılanysty birde bir arnaıy zań qabyldanbaǵan. Máselen Ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, professor Beısenbek Zııabekov: «Bank salasyna ózgeris emes, reforma qajet pe deımin. Sebebi Qazaqstanda jekemenshik bankter kóbeıgenimen, olardyń arasynda shynaıy báseke joqtyń qasy. Tek óz paıdasyn kózdeıtin jekemenshik bankter halyqtyń muń-muqtajymen sanaspaıdy. Sondyqtan Qazaqstanǵa memlekettik bankter kerek. Bank salasyna búgingi jaǵdaıda memleket kómektesip jatyr. Al biraq sol bank salasyna aqsha beredi de, basqarýyna aralaspaıdy. Ol halyqtyń aqshasy ǵoı! Sondyqtan meniń túsinigim boıynsha, memlekettiń, halyqtyń aqshasy bank salasyna kómekke jumsalatyn bolsa, sol bankti memleket óziniń basqarýyna alý qajet. Bul – Ulttyq bank aınalysatyn sharýa» deıdi.  

Ras qoı, nesıeniń paıyzy tómendese, qaryzdy qaıtarý ońaılaıdy. Ári halyqtyń jaǵdaıy jaqsarady, aqsha aınalymy tezdeıdi. Munyń bári aınalyp kelgende ulttyq ekonomıkany kóterýge septesedi. Al paıyzy joǵary nesıe bireýlerge qazir paıdaly bolǵanymen, túptiń-túbinde úlken problema týdyrady. Halyqty da, memleketti de tyǵyryqqa tireıdi. Munyń nyshany qazirdiń ózin de bar.

Mine, Ulttyq banktiń tóraǵasy «saýat ashý» jumysyn osy tustan bastap jiberýi kerek-aq edi. Árıne, jekemenshik bankterge kimderdiń ıelik etetini belgili. Olardyń deni Aqyshevti áli aýzynan súti keppegen balaǵa balaýy da múmkin. Biraq odan da joǵary turǵan adamdar emes pe? Solardyń qulaǵyna «mynany bylaı istemesek bolmaıdy» degendi sybyrlap bolsa da, jetkizýi kerek qoı. Áıtpese, Aqyshevtiń aqyly kimge dári?

Sansyzbaı Nurbaba