Alǵashqy saqshylarymyz – Alash mılısııasy!

Bizdiń basa mán berip, asa dáripteýge tıisti bir merekemiz – Alashorda úkimetiniń 100 jyldyǵy. Árıne, ózimiz alashordashylardy kórgen de, kezinde olarǵa kóńil bólgen de joqpyz. Sondyqtan el úshin etken eńbekterin elegen tarıhshylar men alashtanýshylardyń azdy-kópti zertteý jumystaryna súıenemiz.

Máselen, qazaq jerinde osydan bir ǵasyr buryn Alash mılısııasyn qurý týraly úndeý jarııalanǵany belgili. Bul turǵydan «sarań sóılep turǵan» sary betterdi paraqtasaq, «Alash mılısııasy, halyqtyq mılısııa – 1917 jyly jeltoqsannyń 5-13 kúnderi Orynborda ótken II-jalpyqazaq seziniń sheshimine sáıkes qurylǵan Alash avtonomııasynyń qarýly jasaqtary» degen anyqtamany kóremiz. Al «Alash avtonomııasynyń áskeri» kitabynyń qurastyrýshysy, jýrnalıst Bolat Múrsálim osy dáıekti naqty derekpen tolyqtyra ketti.

«Sezdiń kún tártibindegi 10 máseleniń tórtinshisi «mılısııa týraly» boldy. Osy másele boıynsha Alash qozǵalysynyń belgili ókili Halel Ǵabbasov baıandama jasady. Sezd Alash avtonomııasy atalǵan ulttyq memleketti aıaǵynan tik turǵyzý úshin jáne tek keńestik negizdegi avtonomııalardy ǵana qorǵap-qoldaýǵa beıim turǵan «bostandyqtyń jaýy – bolshevızmmen kúresý úshin» «halyqtyq mılısııa» atanǵan ulttyq ásker qurý baǵdarlamasyn bekitti», – deıdi Bolat Múrsálim. Onyń aıtýynsha, Álıhan Bókeıhannyń 1919 jylǵy aqpannyń 11-inde Kolchak úkimetiniń resmı delegasııasymen júrgizgen kelissózderinde keltirilgen málimetterine qaraǵanda, sol kezde azamat soǵysy maıdandarynda Qyzyl Armııaǵa qarsy kúreske qatysqan Alash qarýly kúshteriniń sany 3 myńnan asqan. Osy kelissóz barysynda Alashorda delegasııasynyń basshysy Álıhan Bókeıhanov Sibir úkimeti ókiliniń «Mılısııany qalaı túsinýge bolady?» degen suraǵyna: «Mılısııa – bizdiń áskerimiz. Ol qazir is júzinde bar...», – dep jaýap bergen. Sol sebepti, jýrnalıst kitaptyń ataýyn «Alash avtonomııasynyń mılısııasy» emes, «Alash avtonomııasynyń áskeri» dep qoıyp otyr. Sonda da biz qalaı qurylǵanyn qaıta-qaıta tilge tıek ete bergennen góri, sol saptaǵylardyń ne sarbaz, ne saqshy bolǵandyǵyn ajyratyp alǵymyz keledi.

Nege deseńiz, kezinde alashordashylardyń ulttyq áskerdi eń aldymen halyq mılısııasy retinde qurýǵa talpynys jasaǵany baıqalady. Máselen, alashordashylardyń I-jalpyqazaq sezindegi resmı hattamasynda: «Anarhııa bolý qaýpi bar. Sol sebepti, osy kúngi ásker ornyna halyq mılısııasy qurylsyn!» degen sóz bolsa, II-jalpyqazaq sezinde qattalǵan qujattyń qysqasha mátini mynadaı: «Elge qorǵan bolatyn halyq áskerin jasaý kerektigi qaıta jańǵyryp, mılısııa qurýdyń maqsaty anyqtaldy. Qazaq mılısııasyn qurý jospary jasalyp, bekitildi». Bul negizdi tarıhshy Kúlpash Ilııasovanyń ýáji de qýattaı túsedi. Onyń aıtýynsha, Alashorda áskeri «halyqtyq mılısııa», «halyq áskeri», «Alash áskeri», «qazaq polki» dep ártúrli atalǵanmen, bastapqy qoldanystaǵy «mılısııa» sóziniń astarynda eldiń tynyshtyǵy men qaýipsizdigin qorǵaıtyn ásker uǵymy jatyr. Buǵan tarıhshy Seıitqalı Dúısenovtiń de bir sózi dálel. Ol óz jazbasynda: «Alash áskeriniń atqaratyn basty mindeti: aqtar men qyzyldardyń arasyndaǵy soǵysqa barý emes, eliniń tynyshtyǵyn saqtaý, syrttan kelgen jaýǵa qarsy turyp, eline qorǵan bolý» deıdi. Az oqyp, kóp sóıleıtin áldebir áriptester «ınternetke ıek artyp otyr» demes úshin bul derek-dáıekterdiń kitaptar men jeke arhıvtegi merzimdi basylymdar qıyndysynan keltirilgenin eskerte keteıik. Al ult-azattyq kóterilistiń 100 jyldyǵy qarsańynda biz Torǵaı dalasyna jasaǵan saparymyzda belgili qoǵam qaıratkeri, alashtanýshy Berik Ábdiǵalıulyn osy másele boıynsha áńgimege tartyp kórdik. Sol sátte ol da Alash mılısııasynyń basty maqsaty «qyzyldarmen» qyrqysý ǵana bolmaǵanyn aıtty. «Qandy qyrǵyn qyzý júrip jatqan shaqta Alash arystarynyń bolshevıkterge qarsy áskerı áleýet tanytýy – ekinshi mindet. Eń bastysy, olar qoǵam tynyshtyǵyn kúzetetin mılısııa jasaqtady», – dedi Berik Ábdiǵalıuly.

Sonymen, atty ásker túrinde jasaqtalatyn halyqtyq mılısııa qataryna áskerı qyzmetti atqarýǵa jaramdy 20-35 jas aralyǵyndaǵy er-azamattar alynatyn boldy. Bókeı, Oral, Torǵaı, Aqmola, Semeı jáne Jetisý oblystaryndaǵy mılısııa qyzmetkerleriniń jalpy sany 13 myń 500 bolsyn delinip, ár oblys boıynsha ásker qataryna shaqyrylǵandar sany belgilendi. Alashorda úkimeti bul baǵyttaǵy jumystardy tek Orynbor qazaq áskeriniń basshylyǵymen ǵana emes, sonymen qatar, Samaradaǵy Quryltaı jınalysy múshelerinen turatyn úkimetpen jáne Ombydaǵy Ýaqytsha Sibir úkimetimen birlese júrgizgen. Alaıda, nashar qarýlanǵan, soǵys tájirıbesi joq halyqtyq mılısııa bólimderi Qazaqstandaǵy azamat soǵysynyń kúsh alýyna yqpal etpedi. Alashorda úkimetiniń qulaýymen qatar taratylyp ketti. Eger solar jeńiske jetken bolsa, «halyqtyq mılısııa» ataýy shynymen de is júzinde qazirgi qazaq polısııasynyń alǵashqy irgetasyn bekitken jasaq retinde qalyptasar edi. Árıne, joǵary bılik bolshevıkter qolyna ótken soń, 20-jyldary qurylǵan «jumysshy-sharýalar mılısııasyn» tuńǵysh dep tanydyq. Joǵymyzdy túgendep, barymyzdy baǵalaı bastaǵanymyzǵa shırek ǵasyr ǵana boldy ǵoı. Endi «Alǵashqy saqshylarymyz – Alash mılısııasy bolǵan» dep asqaq rýhpen aıta alatyn kezeń shyǵar bul?!.

Erkeǵalı BOLATULY