Aýyt MUQIBEK, aqyn: Kóshi-qon komıtetin oralmanǵa basqartý kerek

 – Aýyt aǵa, qazaq ultynyń ult bolyp jasaýy tikeleı eldiń erkindigine qatysty ekenin jıi aıtamyz. Azattyqtyń aq tańy atqanyna 20 jyldan astam ýaqyt boldy. Az ýaqyt emes, árıne. Sizdiń oıyńyzsha babalarymyz ańsaǵan táýelsizdik qazaqtyń bar máselesin sheship bere aldy ma?

– Áńgimeni sol táýelsizdik qalaı alǵanymyzdan bastaıyqshy. Tarıh úshin jıyrma jyl degenimiz kózdi-ashyp jumǵansha óte shyǵatyn az-aq ýaqyt. Bul táýelsizdikti ata-babalarymyz ǵasyrlar boıy saryla kútti. Osy Uly jolda qanshama bozdaqtarymyzdyń qany tógildi? Qanshama ult-oǵlandary «Azat el bolsaq» dep talpynys jasady?! Bir ǵana Álıhan men Ahmet bastaǵan Alashordanyń ózi búkil qazaqtyń ulttyq ıdeologııasyn jasap berdi. Bozdaqtarymyz ben zııalylarymyzdyń azattyq jolynda qalaı ter tókkenin siz jaqsy bilesiz. Mysaly, ult azattyǵy úshin Sáken Seıfýllın, Sultanmahmut Toraıǵyrov, Maǵjan Jumabaev syndy alpaýyt aqyndarymyz tek aqyndyqpen shektelip qalǵan joq. Muhammedjan Tynyshbaev tek temir jol salasymen shuǵyldanyp-aq tarıhta qalýyna bolar edi. Biraq, olar bir salany ǵana emes, qolynan keletin barlyq sharýaǵa belsene kiristi. О́mirlik kásibimen sáıkes bolmasa da, bireýi balalarǵa oqýlyq, bireýi tarıh jazyp jatty. Osyndaı ushan-teńiz eńbek, azattyqqa degen talpynys sátsiz aıaqtaldy. Bul sátsizdik bizdiń osaldyǵymyz sebebinen emes, basqynshylarymyz zoragerliginen boldy. 1930 jyldardyń aıaǵy men 1940 jyldardyń basynda osy ulttyq ıdeologııany Qytaı qaramaǵyndaǵy qazaqtardyń 1934-jyly qurylǵan «Qazaq-Qyrǵyz mádenı-aǵartý uıymy» men 1944-jyly 9-kókekte shańyraq kótergen «Qulja azattyq uıymy» jalǵastyrdy. «Qulja azattyq uıymy» 1944 jyldyń qarasha aıynyń on ekisi kúni Qulja qalasynda resmı Shyǵys Túrkistan respýblıkasy bolyp quryldy. Bul Respýblıka eki jyl ómir súrdi. 15000 áskeri boldy. Sonyń 67 paıyzy qazaqtar edi. Ol Úsh Aımaqty gomından qytaıdan túgeldeı tazartty. Tek gomındanmen kúresip qana qoımaı, ár aımaq, ár aýdandarda ákimshilik, quqyq qorǵaý, mádenıet, oqý-aǵartý, densaýlyq saqtaý mekemelerin qurdy. Jańa respýblıka kádýilgi memlekettikke qajetti alǵysharttardyń bárin jasady. О́kinishke qaraı, bul qadamdy da Keńester Odaǵy men Qytaı tarapy tunshyqtyryp jiberdi. Men Shyǵys Túrkistan respýblıkasyn Alashordadan keıingi táýelsizdikke jasalǵan ekinshi úlken qadam dep esepteımin. Táýelsizdikke jasalǵan úshinshi talpynys – 1986 jylǵy Almatyda bolǵan jastardyń Jeltoqsan kóterilisi. Jastardyń sanasynda arnaıy «memleket quramyz» degen oı bolmasa da, ulttyq ıdeıa bar edi. Endi bes jyldan soń Alash Ordanyń 100 jyldyǵy atalyp ótiledi. Men táýelsizdik jolyndaǵy «Azattyq radıosy» qazaq redaksııasynda istegen Hasan Oraltaı bastaǵan qandastarymyzben qatar, ShTR-nyń basy-qasynda júrgen qazaq azamattarynnyń sol alash qaıratkerleriniń qatarynda atalýyn, dáriptelýin, mártebege ıe bolýyn qalaımyn. Alash ıdeııasy jalpy qazaqtyq keńistikpen ólshenýi kerek! Endi suraǵyńyzǵa keleıin. Osyndaı «tar jol taıǵaq keshýmen» kelgen táýelsizdik qazaqtyń bar máselesin sheshe alyp otyr ma? Árıne, memleketimiz belgili bir dárejede aýyz toltyryp aıtarlyqtaı jetistikterge jetti. Azat eldiń Astanasynyń salynýy, shekaranyń bútindelip bekýi, halyqtyń naryqtyq ekonomıkaǵa ótýi sekildi irgeli jumystar biz úshin úlken tabys. Muny eshkim de joqqa shyǵarmaıdy. Biraq, bizdiń áý bastaǵy basty maqsatymyz, dúnıejúzindegi damyǵan memleketter sekildi «ulttyq memleket» qurý bolatyn. Elbasymyz Nursultan Ábishulynyń: «ult memlekettiliksiz ómir súre almaıdy, quryp ketedi. О́z kezeginde ulttyń joıylýy onyń memleketiniń ómir súrýin mánsiz etedi» degen sózi bar. Sol ultty saqtap qalýdyń, ulttyq potensıaldy arttyrýdyń tóte joly – shetke tarydaı shashylyp ketken 5 mıllıon qazaqty Otanymen qaýyshtyrý. Sol kezde ǵana «táýelsizdik qazaqtyń bar máselesin sheship bere aldy» dep maqtanýymyzǵa bolady.

– Osyǵan deıin de shettegi aǵaıyndardyń máselesi aqparat quraldarynda jıi sóz bolyp keldi? Sonyń ishinde Qazaqstan azamattyǵyn alýdyń qıyndyǵy jaıly kóp aıtylyp júr? Bizder nege óz tarapymyzdan memlekettik emes uıymdarmen birlese otyryp, osy azamattyq alýdyń jeńildetilgen joldaryn qarap, mehanızmin tappaımyz?

– Qazir kóshi-qon máselesi joǵarǵy jaqtaǵylarǵa qubyjyq bolyp kórinetin jaǵdaıǵa jetti. Qandastarymyzdy tarıhı Otanyna kóshirý Elbasymyzdyń nómiri birinshi saıasaty. Sheneýnikter osyny esten shyǵaryp alǵandaı. Moıyndaýymyz kerek, búginde shettegi qandastarymyz jaǵdaıy asa qıyn. Qazir birte-birte jat elde qazaqtar joq sııaqty sana qalyptasyp keledi. Keshe ǵana «Túrkistan» gazetinen «Qazaqstan azamattyǵyn alýǵa nıet etýshilerdiń jyl saıyn ósip otyrǵanyn tilge tıek etti. Olardyń arasynda basqa memleketterge qonys aýdarǵan Qazaqstannyń burynǵy turǵyndary da kóptep kezdesedi eken. Máselen, Reseı, Ýkraına, Latvııa, Ázirbaıjan, Armenııa, Grýzııa sekildi postkeńestik memleketterdiń azamattary arasynda beıbitshilik pen kelisim elinde azamat atanǵysy keletinder kóbeıgen» degendi oqydym. «Egemen Qazaqstan» gazetinen de osy saryndaǵy maqala basyldy. Iá, rasymen-aq Qazaqstan qarqyndy damýy arqyly ózge elderdiń nazaryn ózine aýdaryp, qyzyqtyryp otyr. Bul – keremet jetistik. Biraq, sol azamattyqty sheteldikter ǵana emes, syrttaǵy 5 mıllıon qazaǵyńyzdyń da alǵysy kelip, zaryǵyp otyrǵanyn nege umyt qaldyra beremiz? Qandastarymyzdyń óz Otanynyń azamattyǵyn alýy qııamet-qaıym qazir. Men keıde qazaq azamaty retinde Otanyma ókpeleımin. Áli kúnge keńestik júıe qursaýynda ómir súrip júrgendeı kúı keshemin. Keńestik dáýirde ǵoı eki el arasyndaǵy shekarada qyzyl syzyq turdy. Shekara belgilengende bir atanyń balalary bólinip, bireýdiń ákesi bergi jaqta, uly arǵy jaqta, sheshesi bergi bette, qyzy arǵy bette  qalyp qoıdy. Kóshi-qon kvotasyna 2015 jylǵa deıin moratorıı jarııalanǵaly beri týra sondaı jaǵdaıǵa, kýıge tap bolyp otyrmyz. Bálkim, osy jaıdy birlese kóterýimiz kerek shyǵar...

– Aýyt aǵa, meniń bilgim kelgeni azamattyq alýdyń qıyndyǵy jaıly edi...

– Ras. Azamattyq alýdyń joldary óte qıyndap ketti. Mysaly, birinshiden, bizdikiler sheteldiń eshbir zańymen eseptesip jatpaı, bir qaýly shyǵara salady. Sonyń biri sońǵy qabyldanǵan «Kóshi-qon zańy» «Qazaqstannyń azamattyǵyn alǵysy keletin azamat, óz eliniń azamattyǵynan shyǵyp kelýi kerek» dep jazylǵan. Men Qazaqstanda turyp, «Qazaqstannyń azamattyǵynan shyǵatyn edim» desem qalaı qabyldaısyz? Qytaıdaǵy kommýnıstik júıeniń qazaqtary úshin bul ólimge bas tigýmen teń dúnıe. Ol jaqta bul qadamyń úshin aparyp temir torǵa toǵytýy múmkin. Qytaıdyń kóshi-qon zańynyń 9 tarmaǵynda Qytaıdyń árbir azamatyna shetelge shyǵýǵa ruqsat ekeni, sol barǵan elińniń azamattyǵyn alsań, Qytaı azamattyǵynan avtomatty túrde shyǵarylatyny jazylǵan. Bul qazaqqa ǵana qaratylǵan dúnıe emes, Qytaıdaǵy barsha ultqa ortaq zań. Endeshe, bul qaýlynyń qytaı qazaqtary úshin qajettiligi qanshalyq? Shýlap júrip, bir jylda áreń túzetkizdik. Halyq bir jyl sergeldeńge tústi. Qaıta kóship ketkender de bar. Endi Qazaqstan azamattyǵyn alatyn aǵaıynǵa natarıýspen kýálandyryp, elshilikten mór qoıǵyzyp, «Eshqandaı qylmysqa tartylmaǵan» degen anyqtama ákelýge mindettep qoıdy. QHR-nyń Zańynda shetelge shyǵatyn jáne shyǵýǵa tıym salynǵan azamattardyń minezdemesi ashyq kórsetilgen. Onda: «eshqandaı qylmys jasamaǵan azamattardyń barlyǵy shetelge shyǵýǵa quqyly» dep taıǵa tańba basqandaı jazylyp tur. Al, Qytaı zańy boıynsha qylmyskerler, aqyl-esi kem nemese saıası qaýipti azamattardyń shetelge shyǵýǵa quqyǵy joq. Demek, Qytaı zańy bul anyqtamanyń qajetsizdigin ańǵartyp tur emes pe? Árıne, kelem degen aǵaıyn jolyn taýyp, biren-sarandap kelip jatyr. Anyqtamany da alyp jatyr. Desek te, bul jaı bos áýre, azamattardy álekke salý. Osyndaı sebepter kóshti turalatyp, «Otanym,  Qazaqstanym!» degen asqaq sezimderdiń jalynyn báseńdetti.

– Qytaıda áli aǵaıyndaryńyz, jaqyndaryńyz turady. Qazir jalpy ol jaqtaǵy qazaqtardyń ahýaly qandaı deńgeıde dep oılaısyz? О́tken jyldardaǵy uıǵyrlar oqıǵasy qytaılardyń az ulttarǵa degen kózqarasyn ózgertip jibergen joq pa?

–  Adam adam retinde kez-kelgen memlekette ómir súre alady. Men búgingi Qytaıdyń áleýmettik jaǵdaıyn Qazaqstannyń ahýalynan tómen deı almaımyn. Maqtady demeńiz, ol jaqta turǵyn úı, eń tómengi járdemaqy sekildi máseleler túbegeıli sheshilgen. «Kedeılerdi súıemeldeý» degen arnaıy saıasaty eshkimdi ashtan óltirmeıdi. Ekonomıkasy damyǵan elde ómir súrý anaǵurlym qolaıly. Qytaıdan zorlyq, zombylyq kórdim degenniń bári bos sóz. Desek te, ol jaqtaǵy mıllıardtyń ishindegi 2 mıllıonǵa taıaý qandasymyzdyń «qazaq degen qasıetti atqa ıe ult bolyp ómir súrýi» múmkin emes. Eshqashanda. Jýyrda úıime Qytaıda birge oqyǵan joldasym keldi. Bala-shaǵasyn Qazaqstanda oqytpaq. Sonyń kenje balasy bir aýyz qazaqsha sóz bilmeıdi eken. Táýelsiz elimiz, baıtaq jerimiz, baılyǵymyz, parasatty patshamyz bar. Aldymen sol búldirshinderimizdi qutqarýymyz kerek qoı. О́tken ǵasyr náýbetti ǵasyr boldy dep jatamyz. 6 mıllıon qazaqtyń sany 2 mıllıonǵa bir-aq tústi. Menińshe, táýelsizdik alyp, ózgelermen terezesi teń memleket qurǵan kezde 5 mıllıon qazaqtan tirideı aırylsaq, qasirettiń úlkeni sonda bolady.

– О́tken jyldary tipti ómirde joq azamattardyń tólqujatyn jasap, kvota alǵan qandastarymyz jaıly aqparattar kóbeıip ketken edi? Osyndaı aılakerlik jaıttar qandastarymyzǵa degen senimimizge selkeý túsirgen joq pa?

– Árıne, mundaı jaılar belgili bir dárejede keıbir bıliktegi azamattardyń qandastarǵa degen kózqarasyn ózgertken shyǵar. Sol kezde «Oralmandar pále eken. Jasamaıtyn qujaty joq» dep shýlady el. Biraq, sony kim jasatyp otyrǵanyn oılanbadyq. Bizdiń burynǵy qabyldanǵan Kóshi-qon týraly zańymyzdyń osal tusy kóp boldy. Mysaly, men kóshi-qon mekemesiniń qaıda ekenin de bilmeıtin shetten kelgen qazaqpyn. Saǵan senimhat bersem, kvotamdy alyp bere alasyń. Qazir tehnıkanyń qaryshtap damyǵan zamany. Jalǵan AQSh dollaryn da jasaýǵa bolady. Qabylsaıat Ábishev Kóshi-qon komıtetiniń tóraǵasy bolyp turǵan kezde Bekbolat Tileýhanov, Qydyráli Bolmanov jáne men úsheýmiz arnaıy baryp, 3-4 saǵat áńgimelesken bolatynbyz. Sonda Qabylsaıat UQK-i bir bólmeni jaldap alyp, Qytaıdyń, Mońǵolııanyń pasportyn jasaıtyndardy ustaǵanyn aıtqan edi. Olar jalǵan vıza ashyp, mórlerin de ózderi jasaǵan mórdi basady eken. Jalǵan qujatqa meniń basymdy, seniń týǵan jylyń, aı-kúnińdi, basqa bireýdiń aty-jónin qoıady da, sol mezette ómirde joq azamattyń 5-6 balasyn dúnıege keltirip tastaıdy. Jasalǵan qujattardy aldymen azamattyqqa, sosyn kvotaǵa aparyp ótkizedi. Bul jaı qazaqtardyń emes, úlken mafııanyń isi. Qabylsaıat sol kezde mundaı jolmen ómirde joq 60 myńǵa jýyq adamnyń azamattyǵynyń shyǵyp qoıǵandyǵyn aıtty. Bular 40 mıllıard teńgeniń kúl-talqanyn shyǵaryp, úptep ketti degeni esimde. Endi máselege tereńirek kóz salaıyqshy. Bul oqıǵaǵa aldymen Zańymyzdyń «Kvotany ekinshi adam senimhatpen alýǵa bolady» degen bir-aq aýyz solqyldaq sózi kináli. Qujat jasaýshylar quryqtalǵan. Sosyn áldekimder sol qujattardy tasyp, negizgi adamǵa, is pitirýshilerge aparyp júrgen deldaldy atyp ketken de, is jyly jabylyp qalǵan.  

– Elbasymyz Nursultan Nazarbaevtiń bastamasymen bastalǵan «Nurly kósh» baǵdarlamasynyń aıasynda da biraz shý boldy? Endi, bul máselege kimdi kinálaımyz? 

– Menińshe, Elbasymyzdyń bastamasymen jasalǵan «Nurly kósh» baǵdarlamasy maqtaýǵa turarlyq saıası bastama edi. Berdibek Saparbaev Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstri bolyp turǵan kezde osy baǵdarlamany júzege asyrýǵa bel sheshe kiristi. Baǵdarlama kádimgideı jemisin berip, kóptegen úıler salyndy. Aıaǵynda otyratyn adam tappaı qınaldy. Artynsha, oralmandar shýlady. «Nur-Otan» partııasynyń pármenimen tekseris júrgizildi. Sol kezdegi Esep komıtetiniń basshysy О́mirhan О́ksikbaev  basqarǵan komıssııa barlyq jaıdy halyqtyń aldynda baspasóz arqyly aıparadı etip ashyp tastady. Salynýǵa tıis baspanalardyń bir bóligi shala bitken, bir bóligi otyrýǵa jaramsyz, bir bóligi bitpeı qalǵan. Qanshama úı basqa maqsatta jumsalyp, turǵylyqty azamattarǵa berilgen. Endi osy jaıǵa oralmandardy kinálaýǵa bolady ma? Oralman degen kim? Ol keshe ǵana shetelden kelgen, oń-solyn tanyp úlgirmegen «sábı» qazaq qoı. Bárin aqtaýdan aýlaqpyn. Biraq, 99 paıyz taza. Zańdy tastaı qylyp jasaı alsaq, baqylaýdy o bastan kúsheıtsek, osynyń biri de bolmas edi. «Soltústik oblystarymyz bos jatyr, sol jaqqa shetten kelgen aǵaıyndy qonystandyraıyq» dep kúnde aıtamyz. Sonyń mehanızmin tapqan bir azamat bar ma? Soltústiktegi aýyldardyń ınfroqurylymyn damytyp, oralmandardy aparyp tógeıikshi. Nesıesin bereıik. 5 jyl eshqaıda kóshpeýge mindetteıik. Onsyz da ózdiginen kelip, myńdap qoı aıdap júrgen qandastarymyz jeterlik. Birer jylda-aq dalańyzdy tórt-túlik malǵa toltyryp jibersin.

– Qazir keıbir saıasatkerler shetten kelgen aǵaıyndy osy ortaǵa beıimdeý máselesin sóz etip júr...

– Menińshe, qandastarymyzdy bul ortaǵa beıimdeýdiń qajeti shamaly. Kerisinshe, biz oralmandarǵa beıimdelip, tildik máselemizdi sheship alaıyq ta...

– Keıbir orystildi saıasatkerler oralmandar resmı tildi bilmegendikten qoǵamdyq máselelerden tys qalyp jatyr deıdi...

– Barlyq adamnyń saıasatpen aınalysýy mindetti emes. Azamattardyń bári saıasatpen aınalysyp, ý-da shý bolyp ketse, jumysty kim isteıdi? Qoıdy kim baǵady? Syrttan kelgen baýyrlarymyz shetelde júrip-aq naryqtyq ekonomıkaǵa úırengen. Qytaıdyń naryqtyq ekonomıkaǵa ótkenine 40 jylǵa taıady. Olar ár kásiptiń qyr-syryna qanyq. Mal baǵýdyń jańa tehnologııalaryn biledi. Egin sharýashylyǵynda da sondaı. Kerisinshe, beıimdegish bolsaq, jergilikti qazaqtardy oralmandarǵa beıimdelik. О́ıtkeni, bizdegi jergilikti qazaqtar esik aldyndaǵy bes sottyq jerge kókónis ekpeıdi. Sosyn, bizdikiler shetelden kelgen qazaqtarǵa qaıyrshydaı qaraıdy. Olar eshqashan da qaıyrshy bolmaǵan. Qytaıda bir otbasynyń eń keminde 50 tuıaq qoıy, saýyp ishetin 4-5 sıyry, minetin birdi-ekili jylqysy bolady. Kóshetin adam sol qoldaǵy maldyń bárin satady. Qytaı paıdalanatyn jerdi 49 jylǵa jalǵa bergen. Ol ýaqyt bitken joq. Sol sebepti de, jerdi qajet adamǵa jalǵa berip, aqshasyn alady. Qazir ishkeriden qytaı kóp kelip jatqandyqtan, ol jaqta úı, jer, mal qymbat. Burynnan turyp kele jatqan úılerin de satady. Demek, qandastarymyz keminde 20 myń dollarmen shekaradan beri ótedi. Jalpy, Otanǵa kelip jatqannyń deni aýyldyń qarapaıym turǵyndary ekenin de eskerińiz. Úkimettiń jumysyn istep júrgender ózderi kelmese de, balalaryn ákelip, oqytyp jatyr. Qyzmettegiler kóship kelse de, menińshe, memleketten eshteńe suramaıdy. Elbasymyz Eńbek qoǵamyna 20 qadam degen maqala jazdy ǵoı. Qazir sol ıdeıaǵa oralmandardyń kásibin úlgi retinde usynýǵa bolady. Adamzat balasy – eliktegish. Bizdiń azamattarymyz solarǵa elikteý arqyly ekonmıkamyzdy tez kóterip ákete alar edi dep oılaımyn. Ol úshin azamattyq alý máselesin ońtaılandyryp, esigimizdi aıqara ashýymyz qajet. 

– Ádebıet, mádenıet, sport sekildi óner salasynyń ókilderi jaıly aıtpaı ketýge bolmas. Biz shettegi qazaqtardyń mádenı potensıalyn ózimizge tolyǵymen sińirip úlgerdik pe? 

– Qazaqstannyń ádebıeti, jalpy kórkem óneri sharyqtaý bıikke kóterilgen. Qaı saladan alyp qarasańyz da ónerden kende emespiz. Bizde «júzden júırik, myńnan tulpar shyǵady» degen sóz bar. Qazaqstan – myń. Qazaq úshin Mońǵolııa, Qytaı, О́zbekstanyńyz – júz. Ol memleketterden júırikter shyǵýy múmkin, al tulpardy ózimizden kútýimiz kerek. Án men bı ónerine qazaqtyń Maırasy, Shuǵylasy kelgen shyǵar. Qazaqtyń qara jorǵasy men shertpe kúılermen qaýyshyp jatqan shyǵarmyz. Bul qazaq kóship bolǵansha, toqtamaıtyn úrdis. Sondyqtan da, elim dep kelgen eldiń basty maqsaty Qazaqstanǵa ákep uryǵyn shashý bolsa deımin.

–  «Qazaq kóship bolǵansha» dep qaldyńyz? Shettegi qazaq tolyǵymen Otanǵa at basyn tireýi múmkin be?

– Múmkin nárse. Múmkin emes jaǵy da bar. Qytaıdaǵy 2 mıllıon qazaq qansha josparly týý jaıly zań bolǵanymen ósý ústinde. О́ıtkeni, ol memleket az ulttarǵa 3 balaly bolýǵa ruqsat bergen. Shekteý bar Qytaıdyń ózinde ósip jatqan qazaq basqa elderde de sany artyp jatyr. Sondyqtan, Hasen Oraltaı aǵam aıtpaqshy «qaıda qalmaǵan 50 myń qazaq», Eýropany qoıyp, Qytaı, Mońǵolııa, О́zbekstan, Reseıdegi aǵaıyndardy elge ákelý isin tezdetý kerek.  

– Shetten kelgen qandastarymyzdy saıası laýazymdarǵa tartý jaıly kóp aıtylmaıdy. Osyndaı saýaldardy umyt qaldyryp jatqan joqpyz ba?

– Memlekettik qyzmet isteri agenttiginiń tóraǵasy Álıhan Báımenov memlekettik qyzmetke qatysty ákimshilik reforma jasap jatyr. Endi sheneýnikter saıası qyzmetkerler, ákimshilik qyzmetkerler dep ekige bólinetin boldy. Saıası qyzmetkerlerdi elbasy taǵaıyndap, ákimshilik qyzmetkerler konkýrs arqyly qyzmetke ornalasady. Jaqsy bastama bul. Osy ákimshilik reformalaýda shet elden kelgen qandastarymyzdyń máselesi qarastyryldy ma? Men osy kúnge deıin «oralmandar ákimshilik ne saıası qyzmetke tura almaıdy» degen zańdyq shektemeni kórgen joqpyn. Biraq, ishki jaqtan bir senimsizdik bar sııaqty. Áıtpese, oralmandardan nege bir depýtat shyqpaıdy, nege olardyń bireýi 20 jyl ishinde mınıstr bola almady? Mysaly, shet elden kelgen Qaırat Bodaýhan degen qandasymyz bar. «Asar» qoryn quryp, Shymkentten keremetteı shaǵyn aýdannyń boı kóterýine atsalysty. Sol jigit Kóshi-qon komıtetin basqara almaıdy ma? Rahym Aıypuly degen bilimdi jigit bar. Ol jigittiń Qytaıǵa elshi bolyp barýǵa biliktiligi ábden jetedi dep oılaımyn. Mysaly, AQSh-tyń Qytaıdaǵy elshisi bir kezderi Qytaıdan kóship ketken demokrat qytaı. AQSh soǵan senip, óz Qytaıyna elshi etip otyr ǵoı. Kelgen qandastardyń ishindegi aqyn-jazýshylar talantymen bıikke kóterilip jatyr. Sosyn, 60 jyldary 1-2 jasynda Qytaıda týyp kelgen Muhtar Qul-Muhammed syndy biraz azamattar bolmasa, qalǵan ýlken býynnyn bári qoıshy bolyp ketken. Keńestik kezeńde qandaı myqty ǵalymdardy maldyń artyna salyp qoıdyq. Osyny qaıtalamaýdyń jolyn da oılaý kerek sııaqty. Men jýyrda Sol Báımenovke qarata bir óleń jazdym. Suraǵyńa sol óleńniń úsh shýmaǵymen jaýap berip kóreıin...  

Azamatpyz shyńdaǵan dala jeli,

Ardaqtyǵa jibergen sanap eli.

El dep kelgen qandastan bir mınıstr,

Qoıatyǵun jónderi bar-aq edi.

Azat Otan biz úshin múlde qymbat,

Arman ánin kelemiz kúnde tyńdap.

Saılaıtuǵyn jónderi bar-aq adi,

Májiliske bolsa da bir depýtat.

Degenge erte qazaǵym ósip-óndi,

Kósh eskegin jartpadyq esip ońdy.

Qyry-syryn biletin bir qandasqa,

Basqartpady, tym qursa, Kóshi-qondy...

– Bilýimizshe, osy otyrǵanda jumyssyzsyz. Qytaıda mektep dırektory bolǵan degendi estip edik...

– Qyrkúıek aıynan beri bospyn. Onyń aldynda 9 aı qyzmetsiz boldym. Ne isteımiz?. О́leń jazamyz. Qytaıda 25 jasymda mektep dırektory bolyp, 70-80-ge tarta qyzmetkeri bar, eki tilde 800 bala oqıtyn ujymdy úsh jyl basqardym. Bul 1995 jyldardyń áńgimesi. Sol Oımanbulaq aýylyndaǵy 800 oqýshy mektep kishi bolǵandyqtan, 3 kezekpen oqıdy eken. Jumysty júıelep alǵan soń, úsh jyl júgirip, Úrimjige baryp júrip jańa 24 bólmeli, eki keńsesi bar, eki qabattyq mektep úıin salǵyzdyq. Jánabil Symaǵululynyń pármenimen Úkimet bir mıllıon ıýan qarjy bóldi. Elden de aqsha jıyp parta-oryndyǵyn túgel jańaladym. Qulaǵy qalqaıǵan 25 jastaǵy balany kim birden qabyldasyn? Qasyma jerlesim, QHR-nyń 1-dárejeli ártisi Mútálip Ábdirahmanov aǵamdy ertip aldym. 1998 jyldyń qyrkúıek aıynyń 10-da, ustazdar kúnine oraı bilim ordasynyń lentasy kesildi. Artynsha, Tumaǵamdy (Tumanbaı Moldaǵalıev) izdep, Qazaqstanǵa keldim. Biraq, bastyq bolaıyn dep kelgen joqpyn. Sol Tumaǵamnyń  qasynda 13 jyl birge júrdim. Aǵamnan kóp nárse úırendim, jaqsylyǵyn da kóp kórdim.

– Tumaǵa qaıtys bolǵannan keıin qoǵamdyq máselelerge ún qata bastadyńyz. Aqyn aǵamyz sizdi tejep ustaǵan sekildi...

- Ol kisi tejegen emes. О́zim tejeldim. Osy ǵasyrdaǵy alyp tulǵanyń tabıǵatyna qarap, tizgindi tartyp júrdim. Ol kisi qaıtys boldy. Sol kezben oraılasa, kóshi-qonnyń máselesi de shatqaıaqtaı bastady. Desek te, Tumaǵamnyń qasynda júrip qoǵamdyq máselelermen aınalyspadym deı almaımyn. Qalamatpen (psıvdonım) «Jas Alash» gazetine maqalalar jazyp turdym. Ol maqalalarym baspasóz arqyly keńinen talqylanyp jatty.

   –     Súıikti aforızmińiz

–    Elge el qosylsa – qut.

–    Ázil aıtasyz ba?

– O, ázildiń túbin túsirem. Murathan Shoqan degen inim «Qspan style="mso-spacerun: yes;"ytaıdaǵy qazaq kásipkerleri» degen kitap shyǵaryp, kitapqa 45 kásipkerdi kirgizipti. Muqabasy qyp-qyzyl eken. Tusaý-keserinde ázildep: «Qytaıdyń qazaqtary qyzyl kitapqa kirdi mine» dep edim, otyrǵandar dý kúldi.

Suqbattasqan Qanat Birlikuly