Álıhan Bókeıhan. JAŃA JYL

Frat hám djle ózeniniń ólkesi Mısapatamııada, Ǵaısa paıǵambar týmastan 4 myń jyl buryn Vavılonııa hám Asırııa atty eki memleket bolǵan edi. Osy eki halyq osy kúngi qytaı hám fın halqymen qandas monǵol edi. Vavılonııa halqyn tarıh haldeı dep te ketken. Osy haldeı jyly aımen esepke alynýshy edi: bir jyl on eki aı, bir aı 28, 29 hám

30 kún dep. Bir jyldyń qalǵan kúnin on úshinshi aı qylyp qosýshy edi. Haldeı jerin parsy alǵan soń parsy kalendary (Rım-latyn tilinde aıdyń aldyńǵy kúni «kalenda» — osydan ýaqyt esebi, eýropasha kalendar) haldeı aýysqan. Parsy jurty musylman bolǵan soń musylman kalendaryna qol boldy. Haldeı jańa jyly jazǵyturǵy kún men tún teńeletinnen bastalýshy edi. Bul kúnde parsy tilinde «naýryz» deıdi, jańa jyldyń basy deıdi, jańa jylda halyq qýanyp, bir-birine gúl, jumyrtqa sılaýshy edi. Parsy aqyny Hafız jańa jyl meıramyn neshe býyn qylyp maqtaıdy.

Bizdiń túrik jurty sol Haldeı zamanynan beri monǵolmen birge jasap, aralas tirshilik etip keledi. Bizdiń jańa jyldyń da shyqqan jeri osy aıtylǵan eki ózen ólkesine barady-aý deımin.

Bir jylda jer kúnnen bir aınalyp, baıaǵy ornyna keledi. Bir kúnde jer ózinen-ózi arbanyń dóńgeleginshe aınalyp ornyna keledi. Bir jylǵa túgel kún kelmeıdi.

Bizdiń orys patshalyǵy ustap otyrǵan kalendardy rım patshasy áýeli osy ýaqyt esebine halqyn aýdarǵan úshin «Iýlıan kalendary» deıdi. Bul kalendarda ıanýar 31, fevral 28, mart 31, aprel 30, maı 31, ııýn 30, ııýl 31, avgýst 31, sentıabr 30, oktıabr 31, noıabr 30, dekabr

31 kún bolady. Bulaı bolǵan soń jyl 365 kún bolyp shyǵady. 365 kúnde jer kúnnen aınalyp bola almaıdy. Jer kúnnen aınalyp bolýyna 365 tolyq táýlik taǵy bir shırek táýlikten azyraq ýaqyt kerek. Iýlıan kalendary ózge sózben eski stıl, bir jyldy 365 bútin táýlik hám bir shırek táýlik qylyp esepteıdi. Bul eski jyldyń arasy mynaý: 128 jylda kalendar jyly kún jylyna bir táýlik keıin qalady. Eski stıl jyly 365 táýlik bir shırek dedik. Úsh jyl ótkizip tórtinshi jyly fevral aıyn 29 qylyp sanaıtyny osy tórt shırekti qosyp alǵany. Fevral aıy 29 kún bolatyn jyldy oryssha «vısokosnyı» deıdi. Jyl sıfrynyń keıingi sıfry tórtke dál bólinse jyl vısokosnyı bolady. Mysaly, 1912, 1916, 1920, 1924..., 12, 16, 20, 24 tórtke dál bólinedi.

Eýropada «Grıgorıanskıı» kalendary ózge sózben jańa stıl, jańa stıl jolyn jasatqan Grıgorıı degen rım patshasynyń atynan shyqqan. Bul jańa stıl jyly da kún jylynan shaban, biraq bul shabandyq tym az. 4241 jylda esep jyly kún jylynan bir táýlik keıin qalady. Kún jylynan qalmaımyn dese, eski stılden alyp otyrǵan halyq 128 jylda, jańa stıldi alyp otyrǵan halyq 4241 jylda bir táýlik qosyp alady. XIX ǵasyrda osy eki stıl arasy 12 táýlik edi. Bizde 7-nshi mart bolsa, jańa stıl Eýropada 19-nshy mart edi. HH ǵasyrda jańa stıl kemde kem jatqan bir táýligin qosyp aldy. Endi eski stıl arasy 13 kún bolady.

Musylman bolmasa buryn ǵuryp jyly 12 aı, bir aı 29-30 táýlik edi, kún jylyna janasamyn dep hárbir úsh jylda bir aı qosyp alatyn boldy. Halıfa Rashıdın zamanynda musylmandar bul esepti óshiril, hıjrattyń bastalýynan esep qylýdy unatty. Bir aı jyly kún jylyna janaspaıdy.

Iаponııa 1872-nshi jyldan, Koreıa 1892-nshi jyldan beri jańa stılge kirdi. Túbinde osy eski hám jańa stıl barsha mádenı halyq kiretin jol bolar.

Endi bir-eki aýyz sóz jańa jyl týraly. Musadan beri evreı jańa jyly marttan bastalady, Rımde jańa jyl mart edi.

Bizdiń qazaq jańa jyly martta bolǵany adasqan emes. Jańa jyl martta bolsa, kún men tún teń bolǵannan bastaý kerek. Eski stılde bul kún 9-nshy mart bolady.

"Qazaq" gazeti. -1914. —№53. - 9 mart