«Holera tusyndaǵy mahabbat» romany jaıly (1)

(Argentınanyń «Aqparat tilshisi gazetiniń» tilshisi Karlos Ganbeıdanyń 1986 jyly Kýbanyń Astanasy Haýanada Garsııa Markespen ótkizgen suhbaty)

Zerdel Túsipqanulynyń aýdarmasyndaǵy myna shaǵyn suhbatta jazýshy shyǵarmashylyq jáne qoǵamdyq máseleler jaıly oılar órbitken. Aıtalyq, suhbatta uly ustazdyń búkil adamzatqa degen mahabbatymen ushtasyp jatqan týǵan el, týǵan jerge sheksiz súıispenshili menmundalasa, endi birde qarapaıym shyndyq arqyly Latyn amerıkasy halqynyń álemdegi oryny men bolashaq baǵyty týraly da qolmen qoıǵandaı anyq pikir bildiredi.

Karlos Ganbeı: «Holera tusyndaǵy mahabbat» nobel syılyǵyn alǵannan keıin jarııalaǵan tuńǵysh shyǵarmańyz. Nobel syılyǵynyń áseri qanshalyq boldy?

Garsııa Markes: Aldymen shyǵarmashylyqty toqtata turýyma týra keldi. Syılyq berilgen tusta bul romandy jazýdy áldeqashan bastap ketken edim. Bas tartýǵa bolmaıtyn qoǵamdyq qımyldar men jınalystarǵa jıi barýym kerek boldy. Sonymen qolǵa alǵan shyǵarmamdy orta jolda bir jyl toqtatyp, Nobeldiń ıegeri retinde qoǵamdyq qımyldarmen aınalystym. Al jeke basyma basqalaı yqpaly bolǵan joq. Qysym da bolǵan joq. Jazý stılime de áser etpedi. Tek qolyma qaıta qalam alǵanymda shyǵarmanyń buryn jazylǵan bóligin unatpaıtynymdy baıqadym. Sonymen burynǵy jazyl betterin tastadym da tyńnan bastadym.

Karlos Ganbeı: Sonda nelerdi tyńnan bastadyńyz?

Garsııa Markes: Shyǵarmadaǵy oqıǵanyń ýaqytyn 50 jyl aldyǵa shegerdim. Sonymen, keıipkerler 20-30- jyldarda jasy jetip qartaıdy. Oqıǵa ótken ǵasyrdyń (19 ǵasyr) 80 jyldarynan bastalýy kerek, óıtkeni bul shinara adamdar aıtqandaı qarttardyń mahabbaty ǵana emes, qaıta keıipkerlerdiń uzaq ǵumyryndaǵy mahabbat hıkaıasy. О́miriniń uqsamaǵan kezeńindegi mahabbat tolǵanysy. Sondyqtan ótken ǵasyrdyń tarıhyna úńildim. Biraq tarıhshylardaı salmaqtap, jińishkeleı túsindirýge boı urǵan joqpyn. Sebebi, barlyq tarıhı qujattardy aqtaryp, jipke tizgendeı etip tarıh jazyp otyrǵandarmen aıtysqym kelmeıdi. Degenmen otarlyq dáýirdegi tarıhı ortany, mysaly, sol dáýirdegi halyqtyń turmys tásilin, eńbek formasyn, salt-dástúrin barynsha anyq kórsettim. Aıtqandaı kitap basylyp shyqqan soń bireýler Karlos Gardeldiń (Argentınalyq ánshi) kolýmbııaǵa kelgen ýaqytyn 1914 jyldyń aldy-artynda etip kórsetýimdi shyndyqqa janaspaıdy dep jazǵyrdy. Menińshe, bul tarıhshylardyń mindeti. О́z basym ondaıǵa qyzyqpaımyn. Karlos Gardel kolýmbııalyqtar janyndaı jaqsy kórip, áýlıege balaıtyn adam. Onyń Kolýmbııadaǵy qurmeti Argentınadaǵydan bir kem emes. Aty ańyzǵa aınalǵan Gardeldiń Kolýmbııaǵa kelýi atalǵan ýaqyttan 10 jyl keıin. Biraq, bul mańyzdy emes. Ýaqytty sál aldyǵa shegerip, Gardeldi sol tusta kelgen dep jazýdyń jamandyǵy bolmas!

Karlos Ganbeı: shyǵarmada sýrettelgen Kolýmbııanyń qaı qalasy?

Garsııa Markes: Qııaldan jasalǵan osy jerde Kolýmbııanyń Karaıb teńizi óńirindegi Kartegıena, San-Marte, Barenkýela sekildi irgeles úsh qalasynyń erekshelikteri qamtylǵan. Kolýmbııanyń basqa óńirlerimen salystyrǵanda Kolýmbııaǵa jaqyn Karaıb teńizi óńiriniń tabıǵaty Venesýelaǵa jaqyn Karaıb teńizi óńiri men ózge de Karaıb teńizi óńirleriniń jaǵyrapııalyq ortasy uqsańqyrap ketedi. Men úshin bul óńirdegi halyqtyń sol tustaǵy ustanǵan salt-dástúri onyń jaǵyrapııalyq oryny men tarıhynan álde qaıda qyzyqty.

Karlos Ganbeı: Bul kitap qalaı jazyldy?

Garsııa Markes: Meniń birneshe egde tanystarym boldy. Osy ǵasyrdyń basyndaǵy ister jaıynda olardyń bileri mol edi. Osy ǵasyrdyń basynda jáne sońǵy 20 jyldyǵyndaǵy salt-dástúrdiń parqy az. Ol kezde ózgeris tym baıaý bolatyǵun. Áke-sheshemmen áńgimelesýimniń de mańyzy zor boldy. Ákem ótken jyly jeltoqsanda 84 jasynda qaıtys boldy. Bir kezderi ár kúni tústen keıin olardy kórýge baryp uzaq áńgimelesetinmin. Biraq olarǵa kitap jazý úshin ekenin aıtpaıtynmyn. Sóıtip, kitapta jazylǵan mahabbat hıkaıasynyń biraz bóligi solardyń shynaıy áńgimesinen alyndy. Al sońǵy bólegi basqa áńgime. Shyǵarmadaǵy barlyq keıipker, barlyq oqıǵanyń túgeldeı bir «qurastyrylym» ekenin buryn da aıtqanmyn. Bylaısha aıtqanda, ana jerden, myna jerden alyp jınaqtalǵan beıneler. Beıne áke-sheshemniń áńgimesin tyńdaǵanym jáne munyń kitap jazý úshin ekenin aıtpaǵanym sekildi. Al olar ár joly asa tebirenispen ótkeni jaıly aıtyp beretin. Taǵy bir qyzyq oqıǵa, bir kúni ákeme telefon jalǵap bir is jaıly suramaqshy boldym. Ol jas kúninde telegrammashy bolyp jumys istegen. (áńgimedegi bas keıipker de telegrammashy). Men olardyń telegramma joldaǵandaǵy kúrdeli áreketteriniń ne dep atalatyndyǵyn suramaq edim. Ol kezde telegrammany bir beketten ekinshi beketke, bir qalashyqtan ekinsh qalashyqqa jalǵap jetkizetin. Ákemnen osy amaldy ne dep ataıtyndyǵyn, óz kezinde qandaı ataýmen atalǵanyn suradym. Sol dáýirdegi baq pen sordy beıneleý úshin sol zamannyń tilin túsiný óte mańyzdy edi. Ákem ony «jalǵanǵan beketter» dep atalatyndyǵyn aıtty. «Jalǵanǵan» degen etistik jaǵymdy estiletin ári unamdy edi. Ol kisi dúnıeden ótken soń kolýmbııalyq bir tilshi eske alý sıpatyndaǵy suhbatty jarııalady. Sonda tilshi ol kisiden birer nárse jazý jaıly oıynyń bolǵan, bolmaǵanyn surapty. Ákem óziniń bir mahabbat hıkaıasyn jazbaqshy bolǵanyn, biraq meniń telegramma joldaý amaly jaıly suraǵanymnan keıin, meniń bul kitapty bastap úlgergenimdi bilip, áńgime jazý oıynan qaıtypty. Árıne, muny ol kisi dúnıeden ótken soń ǵana bildim. Kózi tirisinde bul jaıynda syrlasqan emespiz.

Karlos Ganbeı: Keremet úndestik qoı

Garsııa Markes: Iá, bul ómirdiń ázili ári shyǵarmadaǵy shyn adam, shyn oqıǵalar. Keıde múlde basqa adam, basqa oqıǵa bolyp qubylsa da bári bir tanys adam, tanys oqıǵalar negizinde jazylǵan. Qarapaıym uǵym men jaı aqylǵa súıenip áńgime jazatyndardy túsinbeımin. Áńgime jazýdyń basqasha keremet tásili bolady.

Karlos Ganbeı: Tomas Hakslı...

Garsııa Markes: Iá, Hakslı osylaı jazady. Bir kezderi onyń shyǵarmalaryn qyzyǵa oqydym. Biraq, qazir baıqasam tek aqylǵa súıep jazǵan shyǵarmalarynda naqty keshirmeleri jaıly pálendeı qundy nárse joq eken.

Karlos Ganbeı: Shyǵarmada avtordyń óz keshirmelerin, mahabbat sezimderin jazýy jaıly ne aıtasyz?

Garsııa Markes: О́zi bastan keshirmegen ister jaıly nemese osy negizinde oı quramaı jazatyndardyń ne oılaıtynyn túsinbeımin. О́z basym úkildeı qııalǵa súıenip jaza almaımyn. Obraz ben mahabbat negizinde búkil shyǵarma bir taqyryp tóńireginde damıdy. Tek qııalǵa súıenip ádebı syn nemese arnaýly ǵylymı eńbekter bolmasa basqa nárse jazýǵa bolmaıdy.

Karlos Ganbeı: Atalmysh mahabbattyń kelý tarıhy osylaı boldy, solaı ma? Men shyǵarmalaryńyzda beınelenetin ótken ǵasyrdaǵy Karaıb teńizi óńirindegi adamdardyń unamsyz mahabbat hıkaıasy jaıly kóp oıladym ári óz-ózimnen mundaı mahabbattyń bizdiń eldegi sol dáýirles mahabbat hıkaıalarymen qandaı uqsastyqtary men aıyrmashylyqtary bar degendi suraýmen boldym.

Garsııa Markes: Bul da meni qyzyqtyrǵan bir taqyryp. Osy shyǵarmada «mahabbatty oıdan jasaýǵa bolady» degendi beıneleýge tyrystym. Qyz keıipker áńgime sońynda óz-ózinen «52 jyl ózin súıetin-súımeıtini belgisiz bir erkekpen birge turmys keshirip, qalaı ǵana baqytty bola alamyn?» dep suraıdy. Qyz ben jigit 18-22 jas arasynda mahabbattasady. Keıin jigittiń talabynan bas tartyp, basqa bir erkekpen turmystanady. Bul meniń áke-sheshemniń mahabbatynyń shyn beınesi. Meniń únemi baryp olardy mazalaı berýimniń de sebebi osy.

Karlos Ganbeı: Áke-shesheńizden syrt 19 ǵasyrdaǵy mahabbat jaıly derekterdi qaıdan taptyńyz? Floberden shyǵar...

Garsııa Markes: 19 ǵasyrdaǵy jazýshylardyń, ásirese, Fransııa jazýshylarynyń shyǵarmalaryn kóp ret oqydym. 19 ǵasyrdaǵy keremet shyǵarmalar orys ádebıetinde týdy. Biraq meniń jazbaqshy bolǵanym basqasha edi. Men buryn Floberdiń «Súıispenshilik tárbıesi» shyǵarmasyn bas keıipker Arno hanymnyń keshirmelerinen qatty áserlenýshi edim. Oıymda pysyp kele jatqan áńgimeniń 19 ǵasyrda bolǵanyn ańǵarǵanymda, ony dál 19 ǵasyrda jazylǵandaı etip, postmodernıstik qurylym men jazý tásilinde jazbaqshy oldym. Al bul aǵymnyń koshbasshysy sol Flober. Sonmen «Bovarı hanymdy» neshe qaıtara oqydym. Júrek qylyn terbeıtin osy kórkem shyǵarma eshbir minsiz kemeldi mashınaǵa uqsaıdy. «Súıispenshilik tárbıesiniń» de kóp kómegi tıdi. Biraq keri jaǵynan. Esimde qalýynsha Flober shyǵarmasynda bir mahabbat hıkaıasyn baıandaýmen birge, sl dáýirdi dál sýrettegen. Osy bir mahabbat hıkaıasyn Fransııanyń tótenshe tarıhı kezeńindegi erekshe ortamen qabystyra alǵan. Al ótken ǵasyrdyń sońyndaǵy janar taýdaı jarylys aldynda turǵan Karaıb teńizi óńirinde bolǵan bul áńgimeniń qurylymyn qaıtkende «Súıispenshilik tárbıesi» sekildi tásilmen ornalastyrýǵa bolady. Nátıjede meniń tań qaldyrǵany bul kitap «Bovarı hanymǵa» uqsamaıdy eken. Munyń kemshilikteri bar. Bir jaǵy avtordyń baıandamaqshy bolǵan mahabbat hıkaıasy bolsa, endi bir jaǵy qoǵamdyq, saıası sıpatty materııaldar bolyp, qurylymy bytyrańqy edi. Flober bul ekeýin oıdaǵydaı qabystyra almaǵan-dy. Bastysy, men 19 ǵasyrdaǵy áńgimeniń qurylymyn ıgerip, soǵan uqsas retti baıandaý tásilimen 20 ǵasyrdaǵy osy áńgimeni jazsam mundaı tásildiń ónimi tamasha bolar edi. Sol arada kópten beri oıymda júrgen bir is esime oraldy. Menińshe, naqtap qarasaq ádebı synshylar men aqyndar naǵyz syrly jandar. Biz jazýshylar áńgimeni ózgeler qalaı jazady eken dep aqtaramyz, borsha-borshasyn shyǵaryp tereńine úńilemiz. Olardyń qalaı jazǵany jaıly syrdy baıqaı alsaq sol úlken tabysymyz bolady. Sonda olardyń qandaı tásilmen jazǵanyn bilemiz. Bizder áńgimeniń qurylymy jaıly izdenýshilermiz. Osyndaı maqsatpen ótken ǵasyrdaǵy bir bólim ádebı shyǵarmalardy oqydym. Qolǵa qalam almas buryn men, sózsiz, qaıta-qaıta oqyp, kóp zertteýim kerek. О́ıtkeni, men bir kitaptyń qurylymyn turaqtandyrmaı turyp, ol kitap oqylyp bolǵandaı bolsa endeshe muny jaza almaımyn. Menińshe, bir kitaptyń sońynda paıdalanylǵan materııaldardy eskertpeý ádiletsizdik. Al ádebıet synshylary muny eskertedi.

Karlos Ganbeı: Endeshe, siz nege solaı istemedińiz?

Garsııa Markes: Nege deseń, oqyrmannyń nazaryn shashyratyp alýdan alańdadym, olaı bolmaýy kerek. Men tabansyz oqyrmanmyn. Kóńilim tartpaǵan kitapty oqymaı aıaqsyz qaldyramyn. Kóptegen kitapty oqýym kerek. Biraq, meniń erejem meni qyzyqtyra almaǵan kitapty syryp qoıamyn da basqa bireýin alamyn. Kitap jazyp otyryp oqyrmannyń da maǵan osylaı mámilede olýynan alańdaımyn. Sondyqtan jazǵandarym jalyqtyryp alatyndaı sezilse, biraz qyzyqty ereksheliktermen tolyqtyramyn. Oqyrmannyń nazaryn shoǵyrlandyrýǵa tyrysamyn. Mysaly, birer syn esimderdi nemese qajet bolmaǵan sózderdi qosý. Shynyn aıtqanda bul maǵynasyz, biraq ońaı baıqalmaıtyn amal. Maqsaty shyǵarmada túsinýge qıyn bógetterdiń bolýynan saqtaný. Menińshe, oqyrman áńgimeniń rıtimsizdigi men basqa da sebepterden jalǵasty oqýǵa sharasyz bolýy nemese jıi jypylyqtaı bastaýy olardyń nazarynyń shashyraǵandyǵynyń belgisi. Bul men úshin oqyrmannyń iltıpatynan aırylyp qalýym múmkin bolǵan qaterli túsim. Men shyǵarmalarymnyń oqyrmandy bastan aqyr baýrap otyrýyn qalaımyn.

(Jalǵasy bar)