Baıraǵymyz – Bóri. Uranymyz – Alash

Buǵan deıin Qamshy.kz aqparat agenttigi "Baıraǵymyz – Bóri. Uranymyz – Alash"-tyń  1-shi bólimin jarııalaǵan. Endi 2-shi bólimin nazarlaryńyzǵa usynamyz. 

II. BО́LIM. «BО́RI»-den BAIRAQQA

 Qandaı is nemese bastama bolsyn aldymen ıdeıa túrinde paıda bolady. Qazaqylyq saltta belgili bir ıdeologııalyq shatyrdyń astynda ósip-óngeni, damyǵany sózsiz  jáne onyń irge qazyǵy berik, dińgegi myqty bolýy tıis edi. Dalalyq ólkelerde táýelsiz, erkin ómir súrý saltyn qalaǵan qazaqylyq múddege qyzmet etetin ıdeologııalyq quraldy totem babalarǵa degen nanym-senim atqardy. Túrkilerdiń totemi - dalalyq óńirdegi eń jyrtqysh, azýly, ári azatshyl ań qasqyr.

Qasqyr totemi týraly áńgimeler ǵundar, kók túrikter, úısinder, oǵyzdar syndy ejelgi halyqtardyń kóne mıfterinde saqtalǵan. Aıtalyq, Qytaı jazbalarynda saqtalǵan ǵun mıfteriniń birinde ǵundar - han qyzy men qasqyrdan taraǵan urpaqtardan ósip-óngen halyq. Al endigi bir tusynda qasqyr – ǵundar jaýlap alǵan kóne Úısin eli bıleýshisiniń balasyn emizip, qutqaryp qalǵan kıeli ań.

ÚI ǵasyrda tarıh sahnasyna dúrkireı kóterilgen kók túrikter de ózderin ǵun taıpasynyń hanzadasyn asyrap alǵan qanshyq qasqyrdan taraǵan Ashına taıpasynyń urpaǵymyz dep dep sanaǵan. Ashına taıpasy túrkilerdiń bıleýshiler dınastııasy bolǵan. L. Gýmılevtiń jazýynsha, «Ashın» sózi eki túbirden turady. «A» túbiri - qytaı tilinde qurmetteý prefıksi. Ekinshi túbir «shına»- mońǵolsha «shono, chıno» sózi. Bul qasqyr degendi bildiredi. Demek, «Ashına» - «qadirli bóri» degendi bildiredi.

Kók túrkiler qasqyrdy erekshe qurmet tutqan. Mysaly, Qutylyq qaǵannyń áskerı gvardııasy «bóriler» dep atalǵan jáne olardyń jaý kelgende kóteretin  baıraǵyna da altynmen zerlengen bóriniń basy beınelengen. Túrik qaǵanaty tusynda tastan qoıylǵan Býgýt qorymyndaǵy belgide (stela) qasqyrdyń beınesi bederlenip, onyń beınesi kórkem jyr joldaryna túsedi. Bul poetıkalyq obrazdy Orhon-Eneseı jazba eskertkishindegi Kúltegin jyrynan kórýge bolady. Jyrda túrkilerdiń áskeri bórige teńeledi:

Ákem qaǵannyń áskeri

bórideı bopty

Jaýlary qoıdaı bopty.

            Qasqyr toteminiń beınesi túrkilerdiń bir butaǵy oǵyzdardyń da folklorlyq muralarynda da saqtalǵan. Mysaly, oǵyzdardyń kóne jyry «Oǵyznamede» qaǵandy jeńisti joryqtarǵa bastaıtyn ań - kókten túsken kókjal. Ejelgi qypshaqtardyń da qorǵaýshy babasy – qasqyr. Joryqqa attanar aldynda qypshaqtar bóriden kómek tilep, jalbarynady. HII-HIII ǵasyrlardaǵy qypshaqtardyń arasynda el bıleıtin handar shyǵyp otyrǵan Elbóri atty mártebesi joǵary taıpa bolǵan.

«Mońǵoldyń qupııa shejiresinde»: «Qara túnde qasqyrsha aýlap, Jaryq kúnde qara qarǵa bolyp», - degen joldar kezdesedi.  Munda «Qara túnde qasqyrsha aýlap» degen tirkes hanǵa atalmysh kisilerdiń soǵys, joryq kezinde atqarǵan isterin bildirse, «jaryq kúnde qarǵa bolyp» degen jol beıbit ómirde kórsetken qolǵabysynyń, janashyrlyq isteriniń  sıpaty retinde berilip tur.       

Qasqyr toteminiń beınesi kóshpeli bashqurt halyqtarynyń mıftik áńgimelerinde, shejirelik ańyzdarynda saqtalǵan. Onda qasqyr birde bashqurttardy jańa qonysqa bastap kelgen kıeli ań bolsa, endi birde qanshyq qasqyr sulý qyzǵa aınalyp ańshy jigitke tıedi. Odan týǵan bala Bashbóri atanyp, sol sol rýdan bashqurttar taraıdy.

Qazaqtyń batyrlyq jyrlarynda «bórideı tıdi», «bórideıin tún qatyp» degen joldar jıi kezdesedi. Tipti, ataqty Alpamys jyryndaǵy Baıbóri men Qaraqypshaq Qobylandy batyr jyryndaǵy Qurtqanyń esiminde qasqyr uǵymynyń júrýi keıdeısoq emes. Túrki halyqtarynyń dala jyrtqyshy qasqyr (bóri) beınesi qazaqtyń jaýǵa shapqanda jaýyngerlik rýhyn oıatatyn baıraqqa bederlengen:

Bórili meniń baıraǵym,

Bórili baıraq kóterilse,

Qozyp keter qaıdaǵym, - dep jyrlaıdy ataqty Súıinbaı aqyn.

BELORTADAǴY TÚIIN. Kóshpeli tirlik qurǵan jaýynger, azatshyl túrki halqynyń bir urpaǵy qazaqtardyń baıraǵyna bóriniń basy rámiz retinde alynýy – kóne rýhtyń belgisi. Ol rýh  «biz kók bóriniń urpaǵymyz» degen uǵymdy beredi Qazaq - kóne túrkilerdiń eldiń rýhyn jigerlendiretin  bórili baıraq rámizin saqtap qalǵan halyqtyń biri. Atalmysh mysaldar men taldaýlar Súıinbaı aqyn jyryna bóri beınelengen baıraqtyń ne sebepten kestelengenin anyq uǵyndyrady dep oılaımyz. Endigi kezekte jaýǵa qarsy bórili baıraq kóterilgende, sol baıraqtyń boıyna jan bitiretin «Alash» uranynyń  túpki maǵynasyna zer salaıyq.

Shyńǵys Alasha

Jalǵasy bar...

"Ult bolmysy" baıqaýyna arnalǵan shyǵarma