Halyq pen bıliktiń «biz» jáne «olar» bolyp jiktelýi

Taldaýǵa arqaý bolǵan jikshildik

Adamzat tarıhynyń kez-kelgen kezeńindegi qoǵamdyq qatynastar men áleýmettik jiktelýdiń (stratıfıkasııa) negizinde jatqan «bizdiki» jáne «ózgeniki» deıtin ámbebap psıhologııalyq aıqyndaýyshtar bolyp tabylady. Adam balasy týmysynan jikshil. Bizdiń jikteletin belgimiz kóp: ultymyz, dinimiz, tilimiz, elimiz, jynysymyz, jasymyz, kásibimiz t.s.s. tolyp jatyr. «Biz-ózgeler» bolyp jiktelý qoǵamnyń damýyna ǵana emes, túrli soǵystarǵa da, qýanyshpen qatar, qaıǵy-qasiretke de, órleý men quldyraýǵa da, jalpy, adamnyń búkil ómirine óziniń áserin tıgizip keledi. «Biz-ózgeler» jiktelisiniń egemen eldigimizge yqpaly qandaı degen másele azamat retinde barshamyzdy oılandyryp, tolǵandyrary sózsiz. Saıasattanýlyq turǵydaǵy taldaýǵa osy jikshildik máselesiniń keıbir ózekti tustary arqaý bolyp otyr.

Ulttyń ózin-ózi aıqyndaýyndaǵy «bizdiki» jáne «ózgeniki» ustanymy

Alǵashqy qaýymdyq qurylystaǵy rý-taıpalyq tártiptiń de, odan keıingi dáýirlerdegi dinı, mádenı, ulttyq erekshelikterdiń de astarynda «bizdiki-ózgeniki» dıhotomııasy (grekshe «dı» - eki, «tomııa» bóliný, jarylý) jatyr. Adam balasynyń psıhologııalyq turǵyda «bizder» jáne «ózgeler» bolyp jiktelýi túrli soǵystarmen qatar, genosıd (grekshe «gen» – tek, urpaq, «sıd» – óltirý, qyryp-joıý), násilshildik, aparteıd (afrıkaans tilinde «shettetý, bólý»), dıskrımınasııa (latynsha «bólý», «túrtpekteý»), ksenofobııa (kseno - bóten, fobııa – qorqynysh), ıslamofobııa (musylmandardan qorqý), sınofobııa (qytaı ataýlydan qorqý), shovınızm (fransýz soldaty Nıkolıa Shovenniń esimimen baılanysty týyndaǵan ulttyq astamshylyqty, ózge ulttardy dıskrımınasııalaý men qanaýdy bildiretin uǵym), antısemıtızm (semıt til tobyndaǵy evreılerge qarsylyq), ekstremızm, terrorızm sııaqty tolyp jatqan jaǵymsyz «fobııalar» men «ızmder» adamzatqa qarsy jasalatyn qylmystardyń da birden bir sebebi. Áleýmettik psıhologııany zertteýshi aǵylshyn ǵalymy Garrı Tedjfel «bizder-ózgeler» jiktelýiniń áserinen týyndaıtyn erekshe qubylysty synaq júzinde aıqyndap, «top ishtilik favorıtızm» (In-group favoritism) jáne «syrtqy topqa (out-group) baǵyttalǵan agressııa» degen uǵymdardy ǵylymǵa engizgen. «Top ishtilik favorıtızm» (grekshe «favor» - ıgi nıettilik, tilektestik) degen uǵym - óziń múshe bolyp tabylatyn qandaı da bir topqa tilektes bola otyryp, qarsylas bógde topqa (aýt-grýp, syrtqy topqa) «mysyq tileý» bolýdy, oǵan qaıtse de nuqsan keltirýdi bildiretin toparalyq minez-qulyqtyń quıturqy strategııasy. Alaıda, qarsylas eki topqa da ortaq, top ústilik jalpy múdde men qundylyqtar týyndaıtyn bolsa, onda top ishtilik favorıtızm óziniń mánin joǵaltady. Mysaly, bir eldiń ishindegi túrli aımaqtyń sportshylary komanda-komanda bolyp ózara jarysqa tússe, jankúıerler de aımaqtyq belgimen tileýlestik bildirip, aımaqaralyq qarsylasý men básekelestik qyzady. Al, álem chempıonatyna, nemese, olımpıadaǵa joldama alǵan ulttyq qurama jarysqa tússe, el ishindegi barlyq aımaqtardyń jankúıerleri dereý birigip, búkil elge ortaq komandanyń tileýin tileıdi. Tap osy teńeýdi el azamattaryna da qatysty qoldanýǵa bolady: el halqyn quraıtyn ár adam, qandaı ulttyń nemese qaı dinniń ókili bolmasyn, ózi azamaty bolyp tabylatyn memlekettiń múddesin kózdep, qorǵaýy tıis. Búkil elge ortaq qundylyqtar turǵanda, jalpyulttyq hám halyqtyq múddeniń dańǵyl jolyn soqpaqtaı tar toptyq múddemen kóldeneń kesýge tyrysý - aqylǵa sımaıtyn is. Osy jerdegi basa nazar aýdararlyq jáıt - ult máselesine kelgende, top ishtilik favorıtızm teris pıǵyldyń týyndaýyna yqpal etýi jıi kezdesedi. Buǵan qandaı da bir eldiń ishindegi dıaspora ókilderi ózderin ózderi mekendep otyrǵan eldiń azamaty retinde ıdentıfıkasııalaýdyń ornyna, shet eldegi tarıhı otandarymen, násildik nemese ulttyq tegimen aıqyndap, ózge eldiń múddesin kózdep ketýin jatqyzsaq bolady. Máselen, keıbir dıaspora ókilderi kúnde qasynda júrgen, aralas-quralas bolyp ketken óziniń jerles otandastaryn, kindik qany tamǵan otanyn «bótensinip», «aýt-grýp» retinde sanaıtyny jasyryn emes. Onyń esesine, basqa eldegi, ózi múldem tanyp-bilmeıtin qandastaryn «bizdikiler», ıaǵnı, «meniń ın-grýpym» dep aıqyndap, ózge eldiń soıylyn soǵyp, namysyn jyrtýǵa daıar. Sáıkesinshe, ondaılardyń ıdentıfıkasııasy da kerisinshe, táni basqa elde júrgenimen, jan-júregi basqa eldi ańsaıdy. Sheteldegi qazaq baýyrlarymyzdyń kók baıraqty Qazaq eline búıregi buryp turatyny sııaqty, ózimizben otandas ózge ulttardyń dıasporalaryna da ózindik top ishtilik favorıtızm tán. Iаǵnı, «biz» deıtin «ın-grýp favorıtızm» men «ózgeler» deıtin «aýt-grýp agressııanyń» oryndary aýysyp, bógdelený oryn alady. Mundaıda halyq danalyǵy «Qasqyrdy qansha qolǵa úıretip, mápelep asyrasań da, báribir ormanǵa qarap ulıdy» deıdi. Psıhologııalyq bógdelenýdiń nátıjesinde azamattyq ıdentıfıkasııanyń daǵdarysy týyndaıdy. Ult saıasaty osyndaı daǵdarystardyń aldyn alyp, utymdy sheshe bilýi tıis. «Biz-ózgeler» ustanymynyń azamattyq ózin-ózi aıqyndaýdy tyǵyryqqa tireýi soǵys (eki el arasyndaǵy, nemese, bir el ishindegi azamattyq soǵystar) kezderinde de oryn alatyn qıyn jaǵdaı. Iаǵnı, soǵystyń aty soǵys, azamattyǵy basqa bolǵanymen, bir ulttyń nemese bir til tobynyń, bir dinniń ókilderi bir-birine qarsy qarý kezenip, oq atýǵa májbúr bolady. Al, soǵysýdan bas tartyp, top ishtilik favorıtızmge berilý - týyp-ósken óz elińniń zańdy azamaty bola tura, ózge elge tileýles bolýmen teń. Onda Otanyńdy satqan malǵun bolyp sanalasyń, ózińniń azamattyq paryzyń men aryńnyń aldynda satqyn bolyp shyǵasyń. О́kinishke oraı, azamattyq soǵystar órshigen arab elderinde, «gıbrıdtik soǵys» júrip jatqan Ýkraınada mundaı qaıshylyqtar jappaı oryn alýda. Atam qazaqtyń «Ishińnen jaý shyqsa, eki kóziń sonda shyǵady» deýi tegin emes: el ishinde «biz» jáne «ózgeler» bolyp jiktelýge jol berýge bolmaıdy, sebebi, onyń aıaǵy jaqsylyqqa ákelmeıdi. Mundaı jiktelýden «biziń» de, «ózgeń» de sorlap, azap shegedi, naqaqtan qan tógilip, adam ómirine qaýip tónedi, quqyqtar men bostandyqtar jappaı buzylady. Sondyqtan da, memleketimizdiń ishki isterine aram pıǵyldy syrtqy kúshterdiń qol suǵýyna jol bermeı, birin «ózimiz», ekinshisin «jaýymyz» dep, halyqty tilge, dinge bóletin arandatýshylyq jymysqy áreketterdi eshbir taısalmastan qatań tyıyp tastaýymyz kerek. Meıli ol jırınovskııshil aıdap salýshy ıdeıa bolsyn, Lımonov pen Shtygashev sııaqtylar sandyraqtap aıtqan shaǵystyrý bolsyn, nemese, teris ıdeıaly topishilik favorıtterdiń, ıaǵnı, ishimizden shyqqan keıbir «shubar jylan» shovınısterdiń separatıstik, ekstremıstik pıǵyldary bolsyn, der kezinde ornyna qoıyp, ondaı ylań salýshylarǵa tıisti jaýap pen jazany bere bilýimiz qajet. Qoǵamdy ózindik aǵzamen (organızm) teńesek, aýrýdy asqyndyrmaı, ýaqytynda em-dom qabyldaý naýqas aǵza úshin asa qajet shara bolyp tabylady. Kez kelgen eldiń ishinde onyń birtutas halqy, ıaǵnı, azamattary ǵana bar, ony bólip-jarýǵa eshqashan da jol berýge bolmaıdy. Árbir qazaqstandyq azamat osy aqıqatty sanaly túrde uǵynsa ǵana jumylǵan judyryqtaı bolyp, «Biz - Qazaqstan azamatymyz, qazaqstandyq halyqpyz» dep, birigip is-qımyl jasaıdy, beıbit elde birge ósip-ónedi. Memleket halqynyń ıdentıfıkasııasy durys bolsa ǵana qoǵamdyq kelisim ornap, saıası turaqtylyqqa qol jetkizýge bolady. Iаǵnı, el azamattary shyǵý tekteriniń qandaı ekenine qaramastan (ulty, dini, jynysy, áleýmettik jaǵdaıy t.b.) ózderiniń taǵdyrlaryn turyp jatqan memleket pen sol memlekettiń negizin qalap otyrǵan tól (tıtýldy) ulttyń taǵdyrymen tikeleı baılanystyryp, azamattyq sana-sezimmen ózin ózi aıqyndaýy tıis. Bul jerde erekshe atap óterlik másele - memleket qurýshy tól ulttyń top ishtilik favorıtızmge boı aldyrmaýy. Qazaq ulty muny únemi esinde ustaýy tıis: tarıhı dástúri tereńde jatqan rýshyldyq, keıinirek paıda bolǵan jershildik, naryq týyndatqan áleýmettik teńsizdik sııaqty jikshildiktiń túrleri topishilik favorıtızmge arqaý bolatyn, joq jerden «ózge qazaqty» izdetetin, ulttyq sana-sezim men ishki birlikti buzatyn destrýktıvti faktorlarǵa jatady. Abaılamasaq, mundaı jikshildik túrleri qazaq ultyn ishten iritip, bir-birin «bizdiń adam» jáne «ózgeniń adamy», «bóten» dep alalaıtyn, ózara ańdysqan qarsylas toptarǵa bólip jiberýge qabiletti. Elbasymyzdyń usynysymen Qazaq eliniń ulttyq ıdeıasyna aınalǵan Máńgilik el deńgeıine jetý úshin qazaqtar aldymen óziniń ulttyq ıdentıfıkasııasyn myqtap alýy tıis: ulttyq sana-sezimin, ana tilin, ózindik dili men dinin nyǵaıtyp, ultshyl-memleketshil ıdeologııa qalyptastyryp, tıtýldy etnos retinde ishki birligin kúsheıtýi qajet. Jumylǵan judyryqtaı, birtutas tıtýldy ult qana myqty ulttyq memleket qura alady, eldegi ózge ulttardyń dıasporalaryn uıystyryp, birtutas halyqqa aınaldyrady. Egemendik pen memlekettilik sonda ǵana nyǵaıady, el halqynda ózara senimdilik pen otanshyldyq sezimi arta túsedi. Qazirgi almaǵaıyp zamanda tar ulttyq múddeni ysyryp qoıyp, jalpyulttyq múddeni, azamattyq sana-sezim men halyqtyq ustanymdy, ulttyq ıdeıa men memleketshil ıdeologııany damytqan el ǵana óziniń táýelsizdigi men egemendigin, terrıtorııalyq tutastyǵy men konstıtýsııalyq qurylysyn saqtaýǵa qabiletti. Halqynyń aýyzbirshiligi bar, yntymaǵy jarasqan biregeı el ǵana terrorızm, ekstremızm, agressııa, ekspansııa, ǵalamdaný, daǵdarys sııaqty tolyp jatqan jahandyq sıpattaǵy qaýip-qaterlerdiń bárine tótep bere alady.

Halyq jáne bılik: «biz» kim, «olar» kim?

Adamdardy ejelden qyzyqtyratyn taqyryptardyń qatarynda halyq pen bıliktiń qarym-qatynasy erekshe oryn alady. Saıası ilimder tarıhynda bul máseleni talqylamaǵan oıshyl joq bolar. Tarıhı damý barysynda bıliktiń de neshe túri týyndap, tipten, ony arnaıy zertteıtin kratologııa ǵylymy da qalyptasty. Jalpy alǵanda, halyq pen bıliktiń araqatynasyn basqarý men baǵyný psıhologııasynsyz kózge elestetý múmkin emes. Bılik psıhologııasy halyqty ózderine sendirý, kóndirý, májbúrleý, moıyndatý negizinde basqarýǵa negizdelse, baǵyný psıhologııasy bıleýshilerge úmit artý, sený, kóný, yntalaný nátıjesinde olardyń aıtqanyn istep, buıryqtaryn oryndaýmen anyqtalady. Sáıkesinshe, bul araqatynasta da «biz» jáne «olar» deıtin antogonıstik jiktelý óte erte kezden qalyptasqan. Baǵzy zamannan beri bılik pen halyqtyń qarym-qatynasy kórinbeıtin barrıkadanyń eki jaǵyndaǵy qarsylastarǵa uqsaıdy. Sondyqtan da, ejelgi dáýirden qazirgi kezeńge deıin bıliktiń jaqsysy men jamanyn, durysy men burysyn izdeý barysynda onyń san-alýan túrleri týyndady. Biraq, bıliktiń qanshama túrleri bolǵanymen, adamzat qaýymynyń basym bóligi demokratııalyq bılikti tańdap, demokratııalyq saıası júıeni qalady. Ý.Cherchıll bul turǵyda: «Bul kúnáhar álemde basqarýdyń kóp túrleri qoldanyldy jáne áli de qoldanys tabar. Demokratııanyń kámil emestigin bári túsinedi. Túrli ýaqytta oqtyn-oqtyn qoldanylǵandaryn qospaǵanda, demokratııa – basqarýdyń eń jaman formasy degen oı durys aıtylǵan» dep, demokratııanyń da kemshilikteri kóp ekenin, biraq, ókinishke oraı, odan jaqsysy joǵyn aıtqan. Antıkalyq dáýirdegi afınalyq demokratııa men rımdik respýblıkadan bastaý alatyn halyqtyq basqarý túri damı kele, búgingi kúnge deıin jetip otyr. Tipti keıde, respýblıka (latynsha res – is, publica – buqara, halyq) men demokratııa (grekshe demos - halyq, kratos - bılik) quddy bir egiz uǵym sııaqty qabyldanady. Qazirgi kezde BUU múshe 193 memlekettiń 140 resmı túrde respýblıka sanalsa, olardaǵy bıliktiń qaınar kózi halyq dep tanylǵan. Bul elder demokratııalyq qundylyqtarǵa súıenedi, zańnamalary da adamnyń quqyqtary men bostandyqtaryn barynsha qorǵaýǵa baǵyttalǵan, tolyp jatqan demokratııalyq ınstıtýttar qyzmet atqarady. Sóıte tura, ózderin demokratııalyq respýblıkaǵa jatqyzatyn elderdegi demokratııanyń deńgeıi árkelki. Tańqalarlyǵy sol, olardyń bárindegi basshylyqqa alynatyn qundylyqtar men ustanymdar, qoldanystaǵy zańnamalary, qyzmet atqarýshy saıası ınstıtýttary men laýazymdary, qysqasy, memleketke qatysty belgileriniń bári birdeı jáne demokratııalyq sıpatta (prezıdent, parlament, konstıtýsııa, úkimet, sot, saılaý t.b.). Biraq is júzindegi nátıje ár-túrli: birinde demokratııa kúshti, ekinshisinde álsiz, endi biri demokratııanyń atyn jamylǵan bıliktiń ózge túrimen basqarylýda. Álemge áıgili «The Economist» aptalyq ekonomıkalyq jýrnaly dúnıe júziniń 167 elindegi demokratııanyń deńgeıin 5 toptaǵy (saılaý ádildigi jáne pikir ár-alýandyǵy, azamattyq bostandyqtar, úkimettiń qyzmeti, halyqtyń saıasatqa qatysýy, saıası mádenıet deńgeıi) 60 túrli kórsetkishtermen anyqtap, Economist Intelligence Unit atty reıtıng jasap, jer jahanǵa jarııalaıdy. Ony basqasha, «Demokratııa ındeksi» dep te ataıdy. Demokratııa ındeksi boıynsha reıtıngke kirgen elder úlken tórt topqa bólingen: 1) Tolyqqandy demokratııalyq elder; 2) Jetilmegen demokratııaly elder; 3) О́tpeli rejım jaǵdaıyndaǵy elder; 4) Avtorıtarly rejım ornaǵan elder. Tolyqqandy demokratııalyq elderdiń qatarynda negizinen Eýroodaq (ásirese, Skandınavııa elderi), AQSh, Kanada, Avstralııa, Jańa Zelandııa, Japonııa, Ońtústik Koreıa sııaqty 25 el tur. Sonymen qatar, Kosta-Rıka, Mavrıkıı, Malta, Ýrýgvaı sııaqty elder de tolyqqandy demokratııaǵa qol jetkizipti. Taǵy bir qyzyq nárse, tolyqqandy demokratııalyq elderdiń bári birdeı respýblıka emes, olardyń ishinde konstıtýsııalyq monarhııaly elder de barshylyq, biraq olardyń barlyǵyna ortaq erekshelik – parlamenttik demokratııanyń bolýy. Árıne, Demokratııa ındeksinen bizdi qatty qyzyqtyrǵany postkeńestik keńistiktegi totalıtarızmnen demokratııaǵa ótken elderdiń reıtıngisi boldy. Sóıtsek, TMD elderiniń kórsetkishi tómendegi kestedegideı eken:

Economist Intelligence Unit reıtıngine súıensek, TMD aýmaǵynda tolyqqandy demokratııaly el joq, jetilmegen demokratııaly tórt el (Estonııa, Lıtva, Latvııa, Moldavııa), ótpeli rejımdegi tórt el (Ýkraına, Grýzııa, Qyrǵyzstan, Armenııa), avtorıtarly rejımdegi jeti el bar eken (Reseı, Ázirbaıjan, Belorýssııa, Qazaqstan, Tájikstan, О́zbekstan, Túrkimenııa). Demokratııa ındeksi boıynsha Qazaqstan 167 eldiń ishinen 143 oryn alyp, avtorıtarly elderdiń qataryna qosylypty. Bul reıtıngtiń kórsetkishterine taldaý jasamas buryn, myna erekshelikke nazar aýdarýymyz kerek: demokratııanyń jaǵdaıy bir aımaqtaǵy bir elde ǵana nashar bolyp turǵan joq, burynǵy Keńes Odaǵynyń quramynda bolǵan elderdiń teń jarymy avtorıtarly, shıregi áli ótpeli jaǵdaıda tur. Budan qandaı qorytyndy jasaýymyzǵa bolady? Postkeńestik halyq demokratııanyń ne ekenin, ıaǵnı, halyq bıligi degen uǵymnyń mán-jaıyn áli tolyq túsinbeıtin sııaqty. Adam ózgermeı, qoǵam ózgermeıdi. Mahatma Gandı aıtqandaı, «Álemdi ózgertemin deseń, ózińnen basta». Shırek ǵasyr ýaqyt ótse de, keńestik totalıtarlyq júıeniń kezinde qalyptasqan syńarjaq oılaý stereotıpi halyqtyń saıası sanasyna ábden sińip, qasań bolyp qatyp qalǵany sonsha, kúni búginge deıin bizdiń halyq ózin «biz» dep, bılikti «ózgeniki» dep bótensinedi. Sebebi, halqymyz demokratııalyq damý jolyn tańdaǵanymen, onyń máni men mazmunyn bilmeıdi. Beınelep aıtsaq, qandaı da bir jańa buıymdy nemese dári-dármekti qoldanar aldynda oǵan qosa beriletin nusqaýlyǵyn (ınstrýksııa) oqyp tanyspasańyz, ol buıymnyń ne úshin jasalǵanyn, qalaı paıdalaný kerektigin, paıdasy men zııany qandaı bolatynyn bilmeı dal bolasyz. «О́zim bilemge» salyp, bura tartsańyz, ne jańa buıym búlinedi, ne ózińiz zardap shegesiz. Tap sol sııaqty, demokratııanyń da qyr-syryn bilip, meńgerý kerek. Bizdiń qoǵamnyń basty kemshiligi – demokratııany árkim ózinshe túsinip, ár adam óz bilgenin isteýge kóshti. Qıt etse bılikti kinálap, «Demokratııa joq!» dep, bılikti synap-minegish bolyp aldy. Al, sonda halyqtyń synynan kóz ashpaıtyn bılik qaıdan shyqty? Demokratııalyq qoǵamdaǵy bılik saılaý barysynda halyqtyń daýys berýimen, erikti túrde, erkin saılanǵan halyqtyń ókilderinen jasaqtalatynyn, sáıkesinshe, bılik ókildik jolmen halyqtyń atynan júzege asyrylyp otyrǵanyn bile bermeıdi. Demokratııanyń basty mehanızmi sanalatyn saılaýǵa salǵyrt qarap, absenteızmge salynyp, saılaýlarǵa qatyspaıdy, daýys berýge barmaıdy, nátıjesin qadaǵalamaıdy. Demokratııada bılikke halyqtyq baqylaý jasaýdyń múmkin ekendigin, halyqtyń senimin aqtamasa ókilettikti qaıtaryp alýǵa bolatynyn, sóz bostandyǵy bar ekenin oılap, bastaryn qatyrmaıdy da. Zamanynda Sıseronnyń ózi «Respýblıkanyń ál-aýqaty azamattardyń minez-qulqynda jatyr» degen eken. Demokratııany halyq bıligi dep bilsek, bizde onyń damymaı otyrǵanyna eń aldymen halqymyzdyń ózi kináli. Bul jerde úırenshikti ádetke basyp, bas salyp bılikti kinálaýdyń qajeti joq, Jozef de Mestr «ár halyqtyń ózine saı úkimeti bar» dep ádilin aıtqan. Halyq pen bıliktiń «biz» jáne «olar» bolyp jiktelýinen halyq aqyryndap saıası ómirden bógdelenedi, al, bılik bolsa, birte-birte halyqtan alshaqtap, ajyraı túsedi. Osydan kelip, halyq bıligi sanalatyn demokratııa óziniń mánin joǵaltyp, avtokratııa, bıýrokratııa, olıgarhııa, plýtokratııa, monarhııa, krıptokratııa sııaqty «arhııalar» men «kratııalarǵa» ózgerip sala beredi. Sondyqtan da, elimizde demokratııany damytamyz desek, eń aldymen halyqtyń saıası sanasyn durystaýymyz kerek. Sosıalıstik lager elderiniń qatarynan shyqsa da, qazir álemdegi tolyqqandy demokratııalyq elderdiń reıtıngisinde 17-shi oryn alatyn Chehııanyń alǵashqy prezıdenti Vaslav Gavel «demokratııanyń jumys isteýi úshin bilim berý júıesine kóp nazar aýdarý qajet. Bul kúshti ekonomıkalyq júıeniń negizin salady, sondaı-aq, bul kúshti saıası júıe úshin de berik negiz bolady» dep tujyrymdap, chehııalyq azamattardyń boıynda demokratııalyq saıası sana men mádenıetti qalyptastyrýǵa áý bastan-aq bar kúshin salǵan. Demokratııalyq qundylyqtardy nasıhattaý men sanaǵa sińirý isine barlyq saıası áleýmettendirý ınstıtýttaryn jumyldyrǵan. Nátıje kóp kúttirgen joq, Shyǵys Eýropa elderiniń ishinen tek Chehııa ǵana tolyqqandy demokratııaly elge aınaldy. Qazaqstan da chehııalyq tájirıbeden úlgi alyp, demokratııany joǵarydan, ıaǵnı, bılik tarapynan jasalatyn joldaý, baǵdarlama, nusqaýmen ǵana emes, tómennen, ıaǵnı, halyqtyń sana-seziminen, azamattyq bastamashylyǵy men saıası ómirge qatysýyn durys jolǵa qoıýmen de damytýy kerek. Demokratııa ózindik qoǵamdyq qurylys sanalady, olaı bolsa, kez kelgen qurylystyń bastaýy berik irgetastan bastap qalanatynyn umytpaıyq. Demokratııany damytýǵa barlyq saıası áleýmettendirý ınstıtýttaryn tartyp, qoǵamdyq ǵylymdardyń áleýetin keshendi paıdalanýymyz qajet. Mysaly, bir ǵana saıasattanýdyń áleýetin durys qoldanyp, mekteptiń joǵary synyptarynan bastap, arnaýly jáne joǵary oqý oryndarynda jappaı mindetti túrde oqytý arqyly demokratııalyq saıası sana men mádenıetti qalyptastyrýǵa, azamattardy saıası qatysýǵa jan-jaqty daıyndaýǵa bolar edi. Saıası ómirge qatysýdyń negizderin ıgerip, saıası quqyqtar men bostandyqtar, saılaý, saıası partııa, ókilettilik, memleket, bılik túrleri men bólinisi, saıası júıe, azamattyq qoǵam, ıdeologııa sııaqty basty uǵymdardy biletin saıası saýaty bar azamat demokratııalyq qoǵamnyń damýyna bir kisideı úles qosary sózsiz. Bizdiń bul aıtyp otyrǵanymyz jaı ǵana usynys emes, qoǵamdaǵy saıası saýatsyzdyqtan týyndap otyrǵan ótkir qajettilik, bılik osyny durys túsinip, tıisti saıası sheshim qabyldap, oqý baǵdarlamalaryna ózgerister engizer dep úmittenemiz. Qoǵamnyń saıası sanasy men saıası mádenıeti durystalsa, halyq pen bıliktiń arasyndaǵy «biz» kim, «olar» kim deıtin jiktelý joıylyp, onyń ornyn «Bıliktiń qaınar kózi halyq» degen konstıtýsııalyq qaǵıda basady. Sonda ǵana Qazaq eli tolyqqandy demokratııalyq memleketterdiń reıtıngisine ilinip, Elbasymyz mejelegen álemdegi damyǵan otyz eldiń qataryna qosylýǵa múmkindigi arta túser edi.

Komandalyq-klandyq jiktelýdegi «bizdikiler» men «ózgeler»

Saıasat álemindegi «bizder» jáne «ózgeler» bolyp jiktelýdiń jaǵymsyz túrlerine «komanda» jáne «klan» bolyp toptasý jatady. Bul ózi barlyq memleketterde oryn alyp otyrǵan keleńsizdik, tek keıbirinde onyń aýqymy tar ári astyrtyn bolsa, keıbir elderde komandalyq-klandyq jikshildik keń aýqym alyp, ashyq júretin deńgeıge jetip otyr. Komandalyq-klandyq júıeni onyń basynda turǵan kóshbasshysyz kózge elestetý múmkin emes, ıaǵnı, qandaı da bir lıder óziniń tóńiregine múddeles topty jınaıdy, al, múddeli top lıderdi pir tutady. Bul jerde de, jeke tulǵalyq «Men» deıtin sana-sezimniń egoıstik maqsat-múddesine saı keletin, «Bizdiki» dep qabyldaıtyn topty aıqyndap, soǵan qosylýǵa tyrysatyn ózindik ıdentıfıkasııa jatyr. Qarapaıym ómir jaǵdaıynda adamdardyń basym bóliginde «Ortaq ógizden ońasha buzaý artyq» deıtin ózimshil, jeke tulǵalyq sana-sezim basym bolady. Biraq ómirdiń ótpeli nemese daǵdarysty kezeńderinde, aýyr jumys nemese jaýapty qyzmet jaǵdaılarynda, qoǵamdaǵy kerneý kúsheıgen sátterde jeke adam tek óz kúshine senip alysqa bara almasyn sezinedi. Basyna qıyndyq túsken adam aınalasynan tirek bolarlyq, ózine kómek beretin adamdardy izdep, jekeshe áleýmettik jáne psıhologııalyq kókjıegin keńeıte bastaıdy. Osylaısha, jeke tulǵa óziniń «Men» deıtin shekteýli sana-sezimin buzyp-jaryp, ózin sanaly túrde qandaı da bir qaýymmen nemese toppen baılanystyrýǵa jantalasa kirisedi. Mundaı prosesti kezinde Karl Gýstav Iýng psıhıkalyq ınflıasııa (latynsha «inflation» — úrleý, kópirtý, keńeıtý) dep ataǵan. Iаǵnı, jańǵyz júrgen adam óziniń jeke tulǵalyq shekaralaryn keńeıte otyryp, múddeles adamdar tobyn tabý arqyly sol toptyń ishinen ózine qorǵanys, turaqtylyq pen jańa múmkindikter tabýy arqyly jeke ıdentıfıkasııadan toptyq ıdentıfıkasııaǵa ótýi. Osylaısha, bir top aýqymynda jaǵdaıy jaqsaryp, ózin qaýipsiz sezingen saıyn, jeke tulǵalyq shekaralar da qalyptan tys ulǵaıyp, toptyq gıperıdentıfıkasııaǵa ulasady. «Jańǵyzdyń daýsy shyqpas, jaıaýdyń shańy shyqpas» degen maqal mundaı adamdardyń uranyna aınalyp, jeke tulǵa ózin toptan tys jaısyz sezinetin, topsyz ómir joq sııaqty kóretin psıhologııalyq táýeldilikke urynady. Qazaqstanda ákim aýyssa da, mınıstr aýyssa da artynan búkil komandasynyń erip júrýin psıhologııalyq turǵyda osymen túsindirýge bolady. Al, toptyq múddeni basshylyqqa alǵandar úshin ulttyq múddeniń quny kók tıyn ekeni belgili jáıt. «Sengen qoıym sen bolsań, kúısegeniń bar bolsyn» demekshi, halyqtyń senip tapsyrǵan amanatyna qııanat jasap, demokratııany jeke bastaryn baıytýǵa paıdalanyp júrgen «komandalar» Qazaq eliniń kósegesin kógertpesi de belgili. Ákimdikter men mınıstrlikterdiń qanshama laýazymdy tulǵalary sybaılas jemqorlyq faktisi boıynsha ustalyp, qylmystary dáleldenip, bas bostandyqtarynan, mal-múlki men ataq-dárejesinen aıyrylyp jatyr. Sonda da toqtam joq. Korrýpsııa dendegen elimizdegi aıanyshty jaǵdaı qasqyrǵa qoı baqqyzǵan kúlkili kórinisti kózge elestetedi. О́ıtkeni bıliktegi komandalyq-klandyq qurylymdardyń «bizi» men «ózge bóteni» múldem bólek. Áleýmettik qurylymdardy zerttegen avstrııalyq qoǵamtanýshy Alfred Shıýts gıperıdentıfıkasııaǵa boı aldyrǵan ındıvıd topqa kirmeıtin ózge qoǵam múshelerine senimsizdikpen qarap, búkil qoǵamdy jaýdaı kórip, únemi qorǵanys jaǵdaıynda júretinin kórsetken. Ásirese, toptyq-komandalyq gıperıdentıfıkasııaǵa urynǵan adamdar úshin dál ózderi sııaqty toptarǵa birikken gıperıdentıfıkasııaly «ózgeler» jaýdaı kórinedi. Ǵalymdardyń pikirinshe, kez kelgen toparalyq janjaldardyń, komandalyq tartystar men klandyq «soǵystardyń» astarynda osyndaı psıhıkalyq oılaý erekshelikteri jatady eken. Saıasattaǵy «komanda» qubylysyn alǵash baıqap zerttegen nemis qoǵamtanýshysy Maks Veber boldy. Ol «Saıasat áýestik jáne mamandyq retinde» atty eńbeginde batystyq demokratııadaǵy myna bir erekshelikke mán beredi: saılanǵan prezıdenttiń tileýles komandasy, nemese, saılaýda jeńip shyqqan saıası partııanyń uıymdasqan bir top belsendisi memlekettik bıliktiń sheshýshi tutqalarynan túrli joǵary laýazymdarǵa ıe bolady. Sóıtip, búkil bılik ym-jymy bir komandalyq basqarýǵa ótedi, munyń sońy korrýpsııanyń keń etek jaıýyna ákelip soǵady dep kórsetken. Mılovan Djılas ta saıasattaǵy osyndaı keleńsiz qubylysty zerttegen. Ol «Jańa tap», «Jetilmegen qoǵam» atty eńbekterinde bılik basyna kelgen lıdermen birge erip kelgen komanda óz kezeginde kóptegen usaq komandalardy týyndatatynyn aıtqan, ıaǵnı, lıderdiń komandasyna múshe ár chınovnık óziniń jeke komandasy bolýyn qalaıdy, odan tómengi laýazymdy tulǵanyń da óz komandasy bar. Osynyń nátıjesinde, memlekettegi búkil bılik «jańa bıleýshi taptyń» qolyna ótedi, bul qoǵamnyń jetilmeı qalýynyń basty sebebi dep kórsetedi. Sondyqtan da, batystyq ǵalymdar saıası lıder men bıleýshi partııanyń komanda qurýyn qaýipti úrdis sanap, bıýrokratııalyq apparattaǵy sheneýnikterdi kásibı maman retinde qaraýdy, kásibı memleket qurýdy usyndy. Komanda men klan júrgizgen saıasatta aldymen toptyq múdde júredi, ulttyq múdde onyń kóleńkesinde qalyp qoıady. Kezinde «Qazaqstan-2030» strategııalyq baǵdarlamasynyń bir muraty - kásibı memleketke qol jetkizý bolatyn, solaı bola tura, áli kúnge deıin komandalyq-klandyq qubylystan aryla almaı kelemiz. Elbasymyz qanshama ret eskertse de, ákim-qaralarymyz komandalyq psıhologııadan bas tartpaı keledi, bılik basynda birneshe klandar bar ekeni de qoǵamdyq pikirde kóp aıtylady. Sonyń zardabynan sybaılas jemqorlyq órship tur, korrýpsııamen kúresken saıyn bul qoǵamdyq dert asqynyp bara jatqan sııaqty. Transparency International halyqaralyq uıymy jyl saıyn korrýpsııany ańǵarý ındeksi (Corruption Perception Index) boıynsha álemdegi 180 eldegi sybaılas jemqorlyqtyń deńgeıin anyqtap, nátıjesin jarııalaıdy. 2012 jyly Qazaqstan korrýpsııa deńgeıi boıynsha 180 eldiń ishinde 133 orynda bolsa, 2013 jyly 140 orynǵa túsip ketken. Bul uıymǵa senbesek, onda taǵy bir basqa uıym – TRACE International uıymynyń 2014 jylǵy kórsetkishi boıynsha Qazaqstan korrýpsııa deńgeıi boıynsha 197 eldiń ishinen 141 oryn alǵan. Kórsetkishimizdiń tómendep ketýiniń mánisi mynada: biz korrýpsııamen kúresip jatyrmyz, biraq basqa elder de qarap otyrǵan joq qoı, olar da kúresýde. Korrýpsııamen kúreste jaqsy nátıjege qol jetkizgen ózge elder aldymyzdy orap ketýinen bizdiń reıtıngimiz keri ketip, tómen qaraı syrǵýdamyz. Budan qandaı oı túıimizge bolady? Qazaqstandaǵy korrýpsııamen kúresý aıtarlyqtaı tıimdi emes degen sóz, sebebi, biz korrýpsııanyń sebepterimen emes, onyń zardaptarymen ǵana kúresip kelemiz. Elimizdiń korrýpsııaǵa qarsy kúresý strategııasyn jetildirý qajet, korrýpsııaǵa arqaý bolyp otyrǵan sebepterdi joımasaq, sybaılas jemqorlyqty jeńý joq. Eń aldymen, komandalyq-klandyq júıege oısyrata soqqy berip, memlekettik bıliktiń ashyqtyǵyna, móldirligine, birizdiligine qol jetkizýimiz qajet. Ekinshiden, memlekettik satyp alý men memlekettik tapsyrys berý júıelerin qaıta qaraý qajet. Bul salada olqylyqtar óte kóp, sybaılas jemqorlyqqa sebep bolarlyq kemshilikter jetip artylady. Túrli tenderler men baıqaýlardyń qalaı ótetinin, «otkat» pen «stavkanyń» ne ekenin, memlekettik tapsyrystyń, atqarylǵan jumystardy ótkizý men qabyldap alý prosesi qalaı júretinin bilmeıtin qazaqstandyq joq shyǵar. Úshinshiden, sybaılas jemqorlyqqa qoǵamdyq baqylaýdy kúsheıtý, BAQ, azamattyq qoǵam ınstıttaryn, barsha halyq bolyp kúresý. Táýelsiz BAQ damytý, «tórtinshi bılik» mártebesin qaıtaryp berý qajet. Tórtinshiden, sybaılas jemqorlyqqa qatysýshy eki tarapty da qatań jazalaý. Para alýshyny da, para berýshini de, tenderdi bura tartatyndardy da solaı. Besinshiden, memlekettik sheneýnikterdiń mártebesi men ál-aýqatyn kótere otyryp, jaýapkershiligi men adaldyǵyna qol jetkizýdi oılastyrý qajet. Sheneýnikterimiz komandalyq aýys-túıiske, kún kóristiń qamyna alańdamaı, ózderiniń atqaratyn jumystaryn ýaıym-qaıǵysyz, asqan jaýapkershilikpen, kásibı túrde atqaratyndaı etýimiz kerek. Memlekettik qyzmetke irikteý júıesin de jetildire túsý qajet. Barlyq jaǵdaıy bola tura suǵanaqtyq jasap, korrýpsııalyq qylmys jasasa, qaısy «komanda men klanda» ekenine qaramastan, aıamaı jazalap, aram jolmen jınap-tergen mal-múlkin memleket paıdasyna tárkileıtindeı etsek... Sheneýniktiń «Biz» deıtin ıdentıfıkasııasy komanda emes, óziniń eli, halqy, ulttyq múddesi bolatyndaı jaǵdaı jasaı bilsek qana sheneýnikter ulttyq múddeni oılaıdy, jumysyn adal atqaryp, jemqorlyqtan aıaǵyn tartatyn bolady. Máseleniń álqıssasy Qazaqstan qoǵamynda oryn alyp otyrǵan kóptegen problemalardyń astarynda «biz» jáne «ózgeler» degen psıhologııalyq jiktelý jatyr. Ondaı jiktelýdiń bolýy adamnyń tabıǵatyna tán, ómirdegi jiktelý buryn da bolǵan, qazir de bar, erteńderi de bola bermek. Biraq ulttyq múddege qatysty, ultymyzdyń, memlekettiligimizdiń bolashaǵyna qatysty máselelerde «bizder-ózgeler» jiktelisine oryn joq. Damyǵan ári demokratııaly Máńgilik el bolamyz desek, Qazaqstan azamattary ózderin «Biz» birtutas halyqpyz, al, buqara men bılik «Biz» birgemiz degen demokratııalyq turǵyda ıdentıfıkasııa jasap, bılik basyndaǵylar «Bizdi» komanda nemese klan emes, otanym, óz elim, týǵan halqym dep túsinýi tıis.

Musataev Seıilbek – saıası ǵylymdarynyń doktory, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Saıasattaný kafedrasynyń professory

Derekkóz: «Aqıqat» jýrnaly