Osydan 97 jyl buryn Alashorda úkimeti quryldy

1917 jyldyń 5-13 jeltoqsan aralyǵynda Orynborda ekinshi jalpy qazaq sıezi ótti. Sıezde Alashorda úkimeti quryldy. Onyń tóraǵasy bolyp Á.Bókeıhan saılandy. Osy sıezde Alash avtonomııasy jarııalandy. Á.Bókeıhan bastaǵan top Qazaqstandy mekendeıtin orystardyń erkin bilmeıinshe avtonomııa jarııalaýdy keıinge qaldyra turýdy qajet dep tapty. Al H.Dosmuhameduly bastaǵan top avtonomııany dereý jarııalaý kerek dep sanady. Sońynda eki jaq ortaq kelisimge keldi. Nátıjesinde Túrkistan qazaǵyn qosyp alyp, avtonomııa jarııalaýǵa 1 aı merzim berildi. Bir aı ishinde qosylý isi júrmese de avtonomııa jarııalanatyn bolyp sheshildi. Osy úshin 1918 jyly 5 qańtarda shaqyrylǵan Syrdarııa sezine «birigý máselesin qozǵaý úshin» B.Qulmanov, M.Dýlatov, T.Qunanbaıuly arnaıy jiberildi. Búl jıynda tabıǵı talas-tartystan keıin Túrkistannyń oqyǵandary qosylýǵa yqylas tanytsa kerek. Áıtse de kózdelgen bir aıda qosylý jaıy sol kúıinde ózgerissiz qaldy. Túrkistan avtonomııasy da amalsyz jumysyn toqtatty. Qazaq qaıratkerleri avtonomııa jarııalaý úshin qaıta jınalǵan joq. II sezdiń qaýlysy kúshinde qalyp, endi resmı qaǵazdarda «Alash avtonomııasy» dep jazylatyn boldy. Tipti osyndaı mór tabany da muraǵattardaǵy qujattarda saqtalyp qalǵan.

Osy kúnge oraı Mámbet Qoıgeliniń "Alash - qazaqtyń bir aty" atty suhbatyn usynamyz.

Biz kezekti suhbatqa Mámbet Qoıgeldini shaqyrdyq. Basqanyń bárin jıyp qoıǵannyń ózinde, alda Alash qozǵalysynyń 100 jyldyǵy kele jatyr. О́tkenimizge esep berip, kem-ketigimizdi túzeıtin kez. HH ǵasyrdyń ón boıyndaǵy birneshe iri tarıhı oqıǵanyń shyndyǵy da kúni búginge deıin búrkemelenip keledi. Onyń da jaı-japsaryn suradyq. Kóp máseleniń túıini óz-ózinen sheshilgendeı áser aldyq. Siz de óz tóreligińizdi aıtyńyz, qadirli oqyrman!

– Mámbet aǵa, ózińiz zerttep júrgen «Alash» qozǵalysy ózinen burynǵyǵa da, keıingige de uqsamaıtyn úlken saıası kúsh bolǵany belgili. Qazaq ıntellıgensııasynyń tutas bir shoǵyry desek te bolady. Qazaq ultyn azat etýdi arman etken, murat tutqan shoǵyr. Táýelsizdik alyp, olardyń arman-muratyna qol jetkizdik desek te, kókeıde bir kúmán turady. Osy biz Alash Arystary armandaǵan azat qoǵamnyń mazmunyn joǵaltyp alǵan joqpyz ba? Ásirese, oqý-bilim, aǵartý salasynda alashtyqtar armandaǵan maqsat-murattardan aýytqyp ketken joqpyz ba?

– Alash qozǵalysyna bir ǵasyrdaı ýaqyt tolyp otyr. Iаǵnı, kem degende tórt býyn aýysty degen sóz. Al bul az nárse emes. Aldymen qozǵalys nelikten «Alash» atanǵanyna toqtalsaq. О́ıtkeni, munyń qoıylǵan saýalǵa tikeleı qatysy bar. «Alash» degen sóz «ult, qazaq ulty» degen uǵymdy beredi. Endi ǵana ult retinde qalyptasa bastaǵan el ózin Alash ataǵan. Mundaı jaǵdaı basqa elderdiń de tarıhynda kezdesedi. Máselen, nemister ózderin «doıche» deıdi. Al kórshi slavıan halyqtary olardy nemister deıdi. Sol sııaqty qazaq halqynyń da eki aty bolǵan. Bastapqy aty – Alash. Kórshileri qazaq dep ataǵan. Muhammed Haıdar Dýlatı óziniń «Tarıh-ı-rashıdı» eńbeginde osy jaǵdaıǵa toqtalǵan. «Qazaq degen halyqty Jánibek pen Kereı Ábilqaıyrdyń ulysynan bólip alyp, Shýdyń boıyna kelgen ýaqytta sol jerde biraz óz betinshe erkin júrgen. Sol ýaqytta kórshi halyqtar olardy qazaq dep ataǵan» dep jazady. «Qazaq» degen sózdiń óziniń uǵymy – erkin, erkindik. Soǵan baılanysty «qazaqylyq» degen uǵym paıda bolǵan. Bul termın týraly da Muhammed Haıdar Dýlatı jazǵan. Qazaqylyqtyń túp máni «erkin, basy bos qoǵam» degenge keledi. Keıin bul sózdi «qazaq» degen uǵym yǵystyrǵanyn baıqaımyz.

XVI ǵasyrdyń sońy – XVII ǵasyrdyń basynda Qadyrǵalı beı Qosymuly óziniń eńbeginde qazaq ataýyn paıdalanbaıdy. Ol kisi Alash ataýyn paıdalanady. Iаǵnı, qazaqtyń óziniń ishinde qabyldanǵan ataýdy paıdalanady. Al Muhammed Haıdar Dýlatı, kerisinshe, qazaq uǵymyna toqtaıdy, sony qoldanady. Qazaq handyǵy, qazaq qoǵamy dep jazady. Tarıhta osyndaı da qyzyqty jaıttar bar.

1917 jyly Álıhan Bókeıhanov «Alash» partııasyn qurar aldynda «Qazaq» gazetine maqala jazady. «Alash sózi qandaı uǵym-túsinikti beredi, osyǵan jaýap bere alatyn azamat bar ma eken?» dep saýal tastaıdy. Kóp uzamaı, Halel Dosmuhameduly ol saýalǵa jaýap bergen. Halekeń Alash ataýyn bizge qatysty kórshi halyqtar, sonyń ishinde qalmaqtar paıdalanǵan degenge keltiredi. Ol kisiniń aıtýynsha, Alash uǵymy «qatigez» degen maǵynany beredi. Árıne, bul pikirdi Alash uǵymynyń mazmunyn tolyqtaı ashyp tur deýge bolmaıdy. Biraq, osyndaı da pikir aıtylǵanyn bile júrgen jón.

 1917 jyldyń shildesinde Orynborda ótken I jalpyqazaq sezinde Álıhan Bókeıhanov baıandama jasap, «Alash» partııasyn qurý týraly usynysyn aıtqan. Jalpyulttyq saıası partııaýaqyttyń suranysy deı kelip, partııanyń qajettigine negizdeme bergen. Qazaqty ortaq ıdeıanyń tóńiregine jınap, ortaq maqsatqa jumyldyrý úshin saıası partııa kerek dep túıindegen. Qazirgi qalyptasqan jaǵdaıda partııasyz tyǵyryqtan shyǵa almaımyz degenge keltirgen. Biraq, ol sezde partııanyń aty qoıylmaǵan. Kúzge qaraı búkilreseılik quryltaı jınalysyna saılaý naýqany jaqyndap qalǵan ýaqytta tez arada partııany quryp, depýtattyqtan úmitkerlerdi usyný qajet boldy. Soǵan baılanysty kúzge qaraı partııany tez arada uıymdyq turǵydan qurý jumysy bastalyp ketedi de, Bókeıhanov partııanyń atyn «Alash» dep ataýdy usynady. Bir ǵajaby, eshkim qarsy bolmaıdy. Sol zamannyń zııalylary «Alash» ataýyn biraýyzdan qabyldap, «oryndy, sátti ataý» dep baǵalaıdy.

Bizdiń qoǵamda bir qyzyq jaǵdaı bar. Sovettik bılik tusynda biz oryssha oılaıtyn boldyq. О́zimizdiń tarıhymyzǵa da orystyń kózqarasymen qaraıtyn boldyq. О́z ómirimizdegi iri tarıhı qubylystarǵa orystyń ustanymy turǵysynan baǵa beretin ádet paıda boldy. Bul – totalıtarlyq júıeniń, kommýnıstik ıdeologııanyń sonshalyq tereń iz qaldyrǵanynyń kórinisi. Halyqty rýhanı joıylýǵa jaqyn qaldyrǵan sol prosesten áli shyǵa almaı otyrmyz. Ol «Alash» partııasyna degen kózqarastyń áli de bolsa tereń ornyǵa qoımaǵandyǵynan da kórinip qalady. Muny, ásirese, basqarýshy elıtaǵa qaratyp aıtqan bolar edim. Basqarýshy elıta Alash ıdeıasyn tolyq qabyldady dep aıta almaımyn. «Alash» ıdeıasyn qabyldaý úshin ony aldymen túsiný kerek. Boıǵa sińirý kerek. Ultyńnyń bolmysy retinde uǵynyp, sol ultyńa qajet ıdeıa retinde qabyldaýyń kerek. Qabyldaý degen – sonyń keıbir ozyq ustanymdaryn basshylyqqa alý degen sóz. Men osy ustanymdy basqarýshy elıtanyń áreketinen baıqamaımyn. Baıqalmaıdy. Bul – bizdiń osy ýaqytqa deıin orystyq oılaýdan aryla almaı kele jatqanymyzdy kórsetedi.

Árıne, táýelsizdik alǵannan beri memleket qurý, ony baıandy etý turǵysynda jasalǵan jumystardy moıyndaımyn. Biraq, olardyń negizinde ulttyq múddege, onyń órken jaıýyna, tarıhı shyndyqqa aınalýyna qajet jumystar atqaryldy dep aıtý qıyn. Alaıda, ol atqarylýy tıis. Onsyz táýelsiz el retinde bolashaǵymyz bolmaıdy.

Ulttyq biregeılik degen uǵym bar. Mine, osy ulttyq biregeılik bolmasa, muratqa jetý qıyn. Osy arada bir mysal keltirelik. Ataqty Kır patsha – Iran patshasy búkil Azııany baǵyndyrǵan. Sol Kır bárin jeńip, eline oralǵan ýaqytta aqsaqaldar qarsy alypty. Arqa-jarqa áńgimeden keıin aqsaqaldardan buıymtaı suraıdy. Sonda úlkender jaǵy ótinish aıtady. «Úlken jeńisterge jettiń, parsylardyń ataǵyn shyǵardyń. Mártebesin ulyqtadyń. Biz oǵan rızamyz. Biraq, bizdiń ótinishimiz bar. Bizdiń jerimizdiń biraz bóligi qum, tas. Eginshilikke, sharýashylyqqa onsha qolaıly emes. Bizge ómir súrý jeńilge soǵyp turǵan joq. Nanymyzdy taýyp jeý úshin kóp eńbektenýimiz kerek. Osynshama jerdi, eldi aldyń. Endi bizdi, parsylardy bir durystaý ólkege kóshirip aparsaıshy. Biz de berekeli ómir súreıik», – deıdi. Sonda Kır oılanyp otyryp qalǵan eken. Birazdan keıin ǵana jaýap beripti: «Múmkin senderdiń ótinishteriń durys ta shyǵar. Biraq, ony oryndaý múmkin emes. О́ıtkeni, týǵan jerdi adamǵa Alla beredi. Osy jerde týyp, ónip-ósken halyq týǵan jerine tartyp ósedi. Minezi, tabıǵaty, bolmysy týǵan jerine uqsap ketedi, týǵan jeri men halyq birigip ketedi. Bir jerde tamyr jaıǵan aǵashtyń ekinshi jerde tamyr jaıýy qıyndaý ǵoı. Halyq ta sol sııaqty. Sender, parsylar, osy jerde óndińder, óstińder. Basqa jerde ómir súre almaısyńdar. Basqa keremet jerge kóshirip aparsam, sender el retinde, halyq retinde, mádenıet retinde joıylyp ketýleriń múmkin. Sondyqtan, tilekterińdi oryndaı almaımyn», – dep jaýap beredi. Munyń astarynda tereń oı jatyr. Bizdiń qazaq qoǵamy da sol sııaqty. Ulttyq biregeıligimizdi áıteýir osy kúnge deıin saqtap, jetkizdik. Patshalyq bılik te, sovettik bılik te bizdiń biregeıligimizge úlken shabýyldar jasady. Biregeılikti ydyratýǵa, joıýǵa kóp áreket etti. Odan aıyrylǵan halyq ult bolýdan qalady. Basqa ulttyń quramyna aralasyp, sińip ketedi. «Beregeıligi, ulttyq namysy joq halyq kóń sııaqty» degen bir fılosoftyń sózi bar. Durys aıtady. Iаǵnı, ondaı halyq topyraqty tyńaıtqan sekildi basqa ulttardyń ósip-damýyna qyzmet jasaýy múmkin, al ózine qyzmet jasaı almaıdy degenge keltiredi. Bul sóz qazir de ózekti.

– Sizdiń basqarýshy elıta týraly pikirińizden bir suraq týyp otyr. Alashorda úkimetiniń músheleri shetinen bilimdi, kásibı deńgeıleri de joǵary, zııaly bolǵany belgili. Búgingideı barlyq jaǵdaı jasalyp otyrǵan eldegi táýelsiz Qazaq Úkimeti men Alashorda úkimetin salystyratyn bolsaq, qandaı baılanys tabýǵa bolady? Qandaı aıyrmashylyqtar bar?

– Qazir qalyptasyp, aıaqqa turyp kele jatqan memlekettigimiz ben Alash zııalylary qurǵan úkimettiń arasynda baılanys joq dep aıta almaımyz. Baılanys bar. Qudaıǵa shúkir, sabaqtastyq ta bar. О́ıtkeni, qazaq degen el bar. Onyń rýhanı álemi bar. Qazaqtar bılikte de otyr. Qazaqtyń ánin súıetin, ádebıetin qasterleıtin, tarıhyn qadirleıtin birli-jarym bolsyn azamattar bılikte bar. Iаǵnı, sabaqtastyq joq deı almaımyz. Bar ekeni sózsiz. Sońǵy jıyrma jyl ishinde Alash zııalylarynyń eńbekteri túgeldeı derlik jaryq kórdi. Bókeıhanovtyń, Baıtursynovtyń, Dýlatovtyń, Shoqaıdyń kóptomdyǵy, Halel Dosmuhamedovtiń eńbekteri jaryq kórdi. Qudaıǵa shúkir, olardyń murasymen halyq tanys. Ásirese, «Mádenı mura» aıasynda biraz sharýa atqaryldy. Bunyń barlyǵy basqarýshy elıtanyń osy prosesti qoldaıtynyn kórsetedi. Biraq, atqaratyn jumys áli kóp.

Alash ıdeıasy áli de bolsa keń taralyp otyrǵan joq. Alashtyq azamattardyń ultqa, memlekettilikke, ekonomıkaǵa, rýhanı álemge qatysty keıbir ustanymdaryn tereńdep oqytý jaǵy áli de bolsa kemshin. Oqý prosesine engizý, tárbıe jumysynda paıdalaný jaǵynan olqy túsip jatyrmyz. Muny ǵalymdardyń da kinási dep túsingen jón. Asyly, Alash ıdeıasyn nasıhattap, halyqqa jetkizýde bılik pen ǵylymnyń arasynda ózara úılesimdilik bolýy kerek. Ǵalymdar, zııaly qaýym túrli ǵylymı jobalar jasap, solardy bılikke usynyp, ótkizip, oryndaýda áli de bolsa tabandylyq kórsete almaı otyr ǵoı dep oılaımyn.

– Siz tarıh týraly sóz bolǵanda, eń aldymen, ult-azattyq qozǵalys, Alash qozǵalysy jáne Táýelsizdik úshin kúres sóz bolýy kerek ekenin aıtasyz. Árisin aıtpaǵanda, 1932-33 jyldardaǵy ashtyq, 1937-38 jyldardaǵy repressııa, 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisi týraly tarıhı shyndyqty tolyq ashý úshin ne kerek? Ne kedergi?

– Sońǵy jyldary «Mádenı mura» degen baǵdarlama júzege asty. Oǵan qomaqty qarjy jumsaldy. Túrkııanyń jergilikti ǵalymdarymen kezdeskenimde osy baǵdarlamaǵa memleket tarapynan 6 mıllıard teńgege jýyq qarajat bólingenin aıtyp edim, bári qaıran qaldy. Rasynda da, óte tamasha shara. Ásirese, tarıh úshin, ǵylymnyń basqa da gýmanıtarlyq salalary úshin óte paıdaly shara boldy. Al baǵdarlama aıasynda atqarylǵan jumystyń nátıjelerin halyqqa, qoǵamǵa jetkizý isine kelgende utqanymyz atqarylǵan jumysqa sáıkes emes. Qarjy jaqsy bólindi. Biraq, sol qarjyny bólý, utymdy jumsaý jaǵyna kelgende kemshilikter jiberildi ǵoı dep oılaımyn. Naqty tarıhqa qatysty aıtar bolsaq, kóne tarıhqa, kóne kezeńge kóp qarjy ketti. Ejelgi jáne ortaǵasyrlyq kezeńdegi tarıhı eskertkishterdi qalpyna keltirý – óte jaqsy jumys. Arheologııalyq qazba jumystaryn júrgizý, tarıhı qujattardy elge jetkizý sııaqty jumystar jaqsy atqaryldy. Sovet zamanynda osy jumystar jasalynbaı kelgen edi. Sol sharýa atqaryldy. Biraq, sonymen birge, aǵattyqtar da boldy. Máselen, keshe ózimiz ómir súrgen HH ǵasyrdyń tarıhy, sol ýaqytta ultymyzdyń basynan keshken tragedııasy «Mádenı mura» aıasynda jańa ustanym, jańa kózqaras turǵysynan zerttelýi kerek edi. Soǵan qarjy bólinýi kerek edi. О́kinishke qaraı, osy múmkindikti jiberip aldyq. Utylyp qaldyq dep oılaımyn. HH ǵasyrǵa qatysty muraǵat qujattarynyń negizgi mańyzdy bóligi áli jaryq kórgen joq. Máselen, asharshylyq, Sovet ókimetiniń Qazaqstanda júrgizgen reformalary, otyryqshylandyrý, tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý, konfıskasııa, jıyrmasynshy, otyzynshy jyldardan bastalyp, elýinshi jyldarǵa deıin birde ashyq, birde jasyryn, biraq úzilissiz júrgen repressııa saıasaty osy ýaqytqa deıin tolyq ashylǵan joq. Saıası repressııa materıaldarynyń qaıda, qaı jerde jatqanyn jaqsy bilemin. Jıyrma jylǵa jýyq ýaqyt boıy qorlarmen jumys jasadym. Ásirese, Ulttyq Qaýipsizdik komıtetiniń muraǵatynda kóp otyrdym. Keıbir basshylardyń bergen múmkindiginiń arqasynda erkin jumys istedim. Al keıin, nege ekenin bilmeımin, sol muraǵat qorlary jabylyp qaldy.

– Osy jerde bir qyzyq suraq bar. Siz de, basqa tarıhshylar da osy repressııa, Alash qozǵalysyna qatysty qujattardyń áli de bolsa ashyla almaı jatqanyn aıtasyzdar. Biraq, ózińiz de baıqap júrgen bolarsyz, T.Jurtbaı «Uranym – Alash» degen atpen biraz málimetterdi jarııalady. Iаǵnı, Tursyn aǵamyzdyń jarııalaǵany basqa málimetter de, sizderdiń aıtyp júrgenderińiz múldem basqa derekter dep túsinýimiz kerek pe?

– Úshtomdyqpen de, «Uranym – Alash» atty eńbekpen de tanyspyn. Ásirese, úsh tomnan turatyn eńbekti muqııat qaradym. Tursyn Jurtbaı talantty jazýshy, talantty zertteýshi. Ustanymy ashyq azamat. Bul turǵydan ol kisige min taǵa almaımyz. Alash ıdeıasyna qyzmet etý baǵytyndaǵy jumysyn paıdaly, nátıjeli boldy dep esepteımin, qoldaımyn da. Biraq, osy úshtomdyq qujattar jınaǵy men men aıtyp júrgen qujattardyń arasynda aıtarlyqtaı aıyrmashylyq bar. Tursekeń renjimesin, biraq, ol kisiniń basshylyǵymen shyqqan úsh tomdyq asyǵys shyǵaryldy. Ol akademııalyq turǵydan daıyndalǵan jınaq emes. Akademııalyq turǵydan daıyndalǵan jınaq bólek bolady. Mysaly, Alash isi boıynsha sot prosesteri birneshe kezeńnen turǵan. 1925-26 jyldary júrgizilgen Júsipbek Aımaýytovtyń soty, 1927-30 jyldar aralyǵyndaǵy Alash zııalylaryna baılanysty alǵashqy tolqyn sot prosesi, 1930-32 jyldary júrgen ekinshi tolqyn, 1933 jyly, 1937, 1938 jyldary júrgen sot prosesteriniń materıaldary úlken yjdaǵattylyqpen, sondaı materıaldardy daıyndaýǵa qajetti mádenıetpen, akademııalyq ustanymmen shyǵarylýy kerek. Reseıde bul turǵyda úlken sharýa atqaryldy, endigi bir arnaǵa tústi. Sovettik bılik tusynda Reseıde júrgen sot prosesteriniń materıaldary kóptomdyq basylym retinde jaryq kórdi. Tursekeńniń shyǵarǵan dúnıesinde biraz kemshilik bar. Atqarylǵan jumysy jaman emes. Paıdaly jumys. Biraq, aǵartýshylyq deńgeıde ǵana. Ǵylymı deńgeıde emes. Kemshilikterin sanamalap aıtar bolsaq, birinshiden, úsh tomnan turatyn materıaldar men qujattar jınaǵynda tikeleı Alash isine qatysty materıaldar júıesiz, shashyrandy berilgen. Materıaldardan Alash isi týraly júıeli, tolyqqandy málimet alý múmkin emes. Qazirgi ýaqytta saıası repressııaǵa qatysty muraǵattyq materıaldardy baspadan shyǵarý mádenıeti belgili bir dárejege túsip, oqyrman qaýym tarapynan qabyldaý mádenıeti qalyptasqan. Biz áńgime etip otyrǵan jınaqta bul tártip, ókinishke qaraı, saqtalmaǵan. Jınaqtaǵy materıaldar ǵylymı negizdeýsiz berilgen. Ǵylymnyń óziniń tártibi, qalyptasqan mádenıeti bar. Sondyqtan da jınaqtaǵy materıaldar arqyly ult tarıhynan úlken oryn alǵan qoǵamdyq qozǵalystyń shynaıy tarıhyna kóz jetkizý keıde qıynǵa soǵady. Ǵylymı etıka boıynsha, muraǵat qorlarynan alynǵan materıaldardyń derek kózderi mindetti túrde kórsetilýge tıis. Biz aıtyp otyrǵan qujattarda bul talap múldem oryndalmaǵan. Qaıdan alyndy? Qandaı papkiden alyndy? Ol kórsetilmegen. 428 betten turatyn 1-tomnyń 270 betten astam materıalynyń Alash isi boıynsha júrgen sot prosesine tikeleı qatysy joq. 3-tomda berilgen materıaldardyń repressııa tarıhyna qatynasy bolǵanymen, Alash isi sotyna qatynasy joq. Úshtomdyqtyń ekinshi jáne úshinshi tomdaryndaǵy kóptegen mańyzdy qujattar olardy daıarlaǵan kisilerdiń erkin aýdarmasy túrinde berilgen. Oqyrmanǵa usynylǵan qujattar oqyrmanǵa túpnusqa tilinde berilgeni jón edi. Árıne, sot prosesiniń materıaldaryn qazaq tilinde shyǵarý qajet-aq. Biraq, bul jumys tıesili ǵylymı deńgeıde jáne úlken jaýapkershilikpen atqarylǵanda ǵana kózdegen mejeden shyǵa alady. Alash týraly áıteýir bir túsinik beretini ras, sol turǵydan bul eńbekti qoldaımyn da. Biraq, bolashaqta bul eńbekti akademııalyq turǵydan shyǵarýymyz kerek.

О́tken jyly «Halyq tarıh tolqynynda» degen baǵdarlama qolǵa alyndy. Marat Tájın basqardy. Sol ýaqytta Memlekettik hatshy qyzmetin atqarǵan Tájın ulttyq biregeılik memlekettik tarıhtyń ózegi bolýy kerek degendi aıtty. Bul – óte durys pikir. Ulttyq biregeılikke qatysty irgeli zertteý kerektigin basa eskertti. Al Alash qozǵalysyna jasalǵan qııanat – ulttyq biregeılikke jasalǵan úlken shabýyl. Maqsatty, baǵdarlamalyq turǵydan jasalǵan shabýyl. Alash qozǵalysy –  ult tarıhynda erekshe orny bar qozǵalys. Mundaı qozǵalys bizdiń tarıhymyzda odan buryn da, odan keıin de bolǵan joq. Ol kádimgi órkenıetti, Eýropalyq deńgeıdegi, baǵdarlamalyq negizi bar, ıntellektýaldar basqarǵan saıası qozǵalys bolatyn. Onyń maqsaty – ultty, qazaq etnosyn saqtaý boldy. Onyń jerin saqtaýdy, memlekettiligin qalpyna keltirýdi kózdedi. Odan úlken qandaı maqsat bolýy múmkin?! Al osy Alash qozǵalysyna qatysty halyqqa irgeli, negizdi túsinik beremiz desek, onda Alash isi boıynsha júrgen sot prosesterin bólip-jarmaı, birtutas kúıinde jarııa etýimiz kerek. Ǵylymı negizben berýimiz kerek. Ondaı jumysty atqarýǵa qazaq tarıhshylarynyń kúsh-qýaty da, kásibı daıarlyǵy da jetedi. Men ózimdi memleketshil adamdardyń qataryna jatqyzamyn. Osy memlekettiń nyǵaıýyna tilektes, sol úshin jumys isteýge daıar adammyn. Ol – meniń balalarymnyń bolashaǵy ǵoı, bárimizdiń bolashaǵymyz. Al Alash zııalylary osy memleket úshin, osyndaı bolashaq úshin kúresken joq pa?! Olardyń jumysyn nege jasyrýymyz kerek? Reseıde tarıhshylar men zertteýshiler arasynda sońǵy jyldary úlken qozǵalys bastaldy. Olar «Reseıdiń keıbir bıleýshi toptary Reseıdiń burynǵy qylmysyn jasyrǵysy keledi» dedi. Sovet ókimetiniń, patsha ókimetiniń halyqqa, halyqtyń múddesine qarsy jasalǵan qylmysyn jasyrǵysy keletinin aıtty. Muraǵattaǵy qujattardy bermeýge yqylasty ekenin synǵa aldy. Reseıdiń qazirgi bıleýshi tobyndaǵy keıbireýlerdiń osy ustanymdy burynǵy odaqtyń quramynda bolǵan elderge qoldanyp otyrǵanyn ashyp aıtty. Sankt-Peterborda ótken úlken bir jıynda bıleýshi top ókilderi tarıhshylar men zertteýshiler Reseı ókimetine qatysty derekterdi jarııalamas buryn aqyldasyp alýy kerek degen de oı aıtty. Eger biz Alash qozǵalysyn zerttemesek, tarıhı shyndyqty ashpasaq, oǵan qatysty ózimizdiń kózqarasymyzdy bildirmesek, onda reseılik ǵalymdardyń jasaǵan tujyrymyn qabyldaýymyzǵa týra keledi. Orystyq kózqaras dep osyny aıtamyn. Sońǵy kezde odaqtyq respýblıkalardyń tarıhyn sol eldiń adamdary jaza bastady. Qazaqtyń tarıhyn qazaqtar, qyrǵyzdyń tarıhyn qyrǵyzdar jaza bastady. Al bul jaǵdaı Reseıdiń ulyderjavalyq ustanymdaǵy ǵalymdaryna unamaıdy. Olar qazir bizdiń Otanymyzda júrip jatqan tarıhty qorytý prosesine yqpal jasaǵysy keledi. Olar eski ádetpen sony basqarǵysy keledi. Tipti, ortalyqazııalyq elderdiń prezıdentterin synaýdy ádetke aınaldyryp alǵan danyshpansymaq tarıhshylar bar. Birde men oǵan qatysty ustanymymdy ashyq bildirdim de. Oqýlyqtarǵa taldaý jasaǵan Shýstov degen jáne bir tarıhshysy meniń atyma biraz syn aıtty. 11-synyp oqýlyǵyna avtor edim, sondaǵy meniń kózqarasym qolaıyna jaqpaı qalypty. Olarǵa salsaq, biz tarıhymyzdy solardyń ruqsatymen jazýymyz kerek eken. «Otarshyldyq degen bolǵan joq, sondyqtan HH ǵasyrda qazaqtarda ult-azattyq qozǵalys bolǵan joq. Al Qoıgeldıev ondaı qozǵalys bolǵan deıdi», – dedi. Eger ondaı bolmasa, 1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalysty qaıda qoıamyz? Qazaq jerinde bolǵan 370-ten astam ult-azattyq bas kóterýdi qaıda qoıamyz? Mine, orys ǵalymdary arasynda osyndaı da kózqaras-ustanym bar. Biraq, Reseıde ulyderjavalyq ustanymdaǵy tarıhshylardan bólek, demokratııalyq baǵyttaǵy tarıhshylar da bar. Degenmen, Qazaqstan, Armenııa, Ýkraına sııaqty elderdegi tarıhı shyndyqtyń ashylýyna, muraǵat qujattarynyń jarııalanýyna kedergi keltirgisi keletin toptar jetkilikti. Olar keıbir qupııalardyń, sonyń ishinde Qaýipsizdik Komıtetiniń muraǵatyndaǵy qujattardyń ashylyp qalýynan qorqady. Eger Máskeýdiń ustanymyna bas shulǵyp otyra beretin bolsaq, jaǵdaıymyz qıyndaıdy. Biz, Talas Omarbekov ekeýmiz osy máselege ún qatyp, respýblıkalyq «Aıqyn» gazetinde arnaıy hat jarııaladyq. Úkimetti mundaı kelisimge qol qoıýdan bas tartýǵa shaqyrdyq. Biraq, ókinishke qaraı, onymyzǵa eshqandaı da reaksııa bolǵan joq. Bizde ylǵı solaı. Sońǵy 4-5 jylda Parlamentke de birneshe ret hat joldadym. Reaksııa joq. Bir ret qana jaýap aldym, onyń ózi mardymsyz. Sosyn «Aq jol» partııasyna hat jazdym. Bul partııa ǵalymnyń ustanymy dep aıtpastan, depýtattyq saýal joldady. Odan da eshteńe ózgermedi. 2017 jyly Alash partııasynyń qurylǵanyna 100 jyl bolady. Tóbesi kórinip tur. Soǵan deıin biraz sharýa qolǵa alynsa, oń bolar edi.

 – Aǵa, is basynda júrgen azamattar bolǵannan keıin, Alash qozǵalysynyń ishinde de azǵantaı kelispeýshilikter bolǵany belgili. Osyndaı kishigirim kıkiljińderdiń ózin úlken alaýyzdyq etip kórsetip, birin qaralap, ekinshisin aqtaý baıqalyp qalady. Mustafa Shoqaı men Álıhan Bókeıhanovtyń qarym-qatynasy, Rysqulov pen Qojanovtyń arasyndaǵy áńgime únemi aıtyla beredi. Osyǵan bir núkte qoıýǵa bola ma? Qalaı qoıýǵa bolady?

– Oǵan núkte qoıylǵan. Biraq, bizde sózge toqtamaıtyn adamdar bar. Sózge toqtaı almaıtyn jalǵan ǵalymdar bar. Jalǵan patrıottar bar. Alash partııasy men onyń qaıratkerlerinde ulttyq ustanym óte joǵary bolǵan. О́kinishke qaraı, biz sol ustanym deńgeıinen tómen túsip kettik qoı dep qorqamyn. Alash degen jalpyulttyq deńgeıdegi saıası qurylym. Al búgingi kúnniń jalǵan patrıottary Alashqa ózderiniń rýlyq, júzdik ustanymyn tańǵysy keledi. Bul – óte kir, las nárse. О́kinishtisi, odan aryla almaı kele jatqandar aramyzda bar. Árıne, Alash zııalylary arasynda keıbir máseleler boıynsha túrli ustanymdar bolǵan. Olar dıskýssııaǵa da túsken. Bul endi tabıǵı zańdylyq emes pe?! Biraq, olar negizgi máselede, jalpyulttyq múddede biraýyzdy boldy. Ony bólshekteımin deý – abyroısyz tirlik. «Batys Alashorda» bólek qurylym boldy dep júrgen «myqtylar» bar. Al Halel Dosmuhamedovter ózderi aıtyp ketti, eshqandaı da Batys Alashorda bolǵan joq. Alash qozǵalysy jalpyulttyq birtutas qozǵalys boldy. Osy proseste Alash zııalylarynyń árqaısynyń óziniń orny bar. Al bizde sony buzǵysy keletinder bar. Mundaıdy men shala ǵalymdyq dep esepteımin. Buqaralyq aqparat quraldary da muqııat bolýy tıis. Máselen, jýyrda ǵana «Túrkistan» gazetinde bir avtor Alash isi týraly materıal jarııalady. Birde-bir siltemesi joq, ǵylymı negizi joq materıal. Osyny baspasóz nege jarııalaıdy? Árkim jaýapkershilikti ózinen bastaǵany durys.

– Siz bir sózińizdi HH ǵasyrda kásibı tarıh ǵylymy da, kásibı tarıhshylar da qalyptasqanyn aıtqan edińiz. Alaıda, búgingi kúni sol kásibı tarıhshylar biraýyzdy, birsózdi me? Áýesqoı tarıhshylardy bylaı qoıǵanda, kásibı tarıhshylar arasyndaǵy keıbir túsinispeýshilikter, burmalaýshylyqtar týraly ne deısiz?

– Kezinde Rysqulovtyń Stalınge jazǵan haty bar. Ony baıaǵyda oqyǵanmyn. Bizdiń keıbir kásibı tarıhshylardyń ózi sony bertinde taýyp alyp, biraz jalaýlatty. Konteksten bólip alyp, ózderine keregin jarııalap, «Rysqulov búıtken eken, súıtken eken» dep shyqty. Tarıhı faktini aınalasyndaǵy oqıǵalardan bólek qarastyrýǵa bolmaıdy. Al konteksten julyp alǵannan keıin, álbette, mazmuny ózgerip ketedi. Ondaı mazmundaǵy hatty Seıfýllın de jazǵan. Qaıtalanbas tulǵamyz Smaǵul Sádýaqasov ta jazǵan. Seıitqalı Meńdeshov te jazǵan. Olardyń ósý jolynda óz basyna tán kemshilikteri bolǵan. Ony konteksten bólip alyp, óz múddeńe paıdalanýdyń ne keregi bar? Pendeshiligińdi basqa jerde jasa, tarıhı proseste pendeshilikke jol joq. Tarıh rýlyq múddeniń alańy emes. Sondyqtan, áriptesterimdi ǵylymı mádenıetti saqtaýǵa shaqyrǵym keledi.

– Áńgimeńizge rahmet!

Áńgimelesken Juldyz Ábdilda