Qazaqtyń «aq olımpıadasy» bastaldy

Soǵym – qystyń azyǵy ǵana emes, berekeniń qazyǵy. «Túıeni túgimen, bıeni búgimen jutý». Bul tek bizdiń ultqa ǵana tán sóz. Senbeseńiz, qazy men qartany, jal men jaıany sol qazaqtyń aldyna qoıyp kórińiz. Qoıdan qońyr  halyqtyń kók bóriligin kóresiz. «Malym – janymnyń sadaǵasy» deıtin bizdiń el tórt túligin urpaǵynyń nesibesi dep bilip óz qajetine paıdalana bilgen. Allanyń atyn aıtyp mal baýyzdaǵanda «sende jazyq joq, mende azyq joq» dep «aqtalýdy» da umytpaǵan. Tústik azyǵy bolsa, keshtik mal jııýdy kúndelikti ómirdiń buljymas qaǵıdasyna balaǵan. Osy  dástúrdiń erekshe bir túri – soǵym soıý.

Soǵym soıý – búgingi naryq zamanynda bar qazaqtyń basyna jazyla bermeıtin «baqyt» bolyp tur. Álmisaqtan maly men janyn bir dep bilgen bizdiń jurt qazir soǵym degenniń ne ekenin bilmeıtin halge túskendeı.  Kim bilsin? Qazaq sanynyń qaryq bolyp kóbeımeýi de qasıetti tórt túliginiń tuqymy azǵyndaýymen astasyp jatqan shyǵar.  

Qazaqta soǵym dep qystygúni jata-jastanyp jeý úshin aldyn-ala soıylǵan maldy aıtady. Soǵymdy  kóbinde qarasha, jeltoqsan aılarynda soıǵan.  Oǵan  ár úıdiń ál-aýqatyna qaraı iri qaradan túıe, jylqy, sıyr, usaq maldan qoı, eshki soıylǵan. Erte kúzde soıylǵan maldy «kúzdik» dep te ataǵan.

Múmkindigi bar adamdar eki maldy birdeı soǵymǵa soıǵan. Jylqy etin qonaq pen ózderi asyp jeıtin tańsyq as retinde qarasa, sıyr, qoı etterin kúndelikti tamaqqa paıdalanǵan. Al, Atyraý, Mańǵystaý oblystarynda soǵymǵa kóbinde túıe soıylǵan. 

Qazaq saltynda kórshiler soǵymdy kezekpen jınalyp soıady. Soǵym soıǵan kúni mol qýyrdaq qýyrady. Aýyl boıynsha soǵym ábden soıylyp bolǵan soń, kórshiler birin-biri soǵymǵa shaqyrady. Ony «soǵym basy» dep ataıdy. Soǵym basyna shaqyrylǵan qonaqtar esikten kirisimen-aq «soǵym shúıgin bolsyn», «qazan maıly, kóńil jaıly bolsyn», «buıyrtyp jegizsin» dep aq bosaǵany aq tilekpen attaıdy. Ien taýda jalǵyz úı otyrsa da adam shaqyrmaı, bata istememeı soǵym soımaıdy. Úlkenderen bata alyp, týystaryna aıtyp baryp soıady. Sebebi, qazaq uǵymynda soǵym erekshe kıeli, ata joldy, aq sybaǵaly káde, yrymdy salt sanalady. Ony qystaı ǵana jeıtin azyq qana emes, úıge keletin qonaqtardy kútip, kóńilin rıza etetin «berekeli dastarqany» dep biledi.

Jón-josyqty biletin, joralǵyny tolyq túsinetin úlken úıler men jas otbasylar da soǵymnyń kádeli jilikterin et tuzdaǵannan-aq mynaý quda-qudaǵıdyń, mynaý kórshi-qolańnyń, dos-jardyń, arnaıy qonaqtyń syıy dep káde ázirlep, sybaǵa daıyndap qoıady. Negizi qazaq soǵymdy óz otbasynyń qajetinen góri qystygúni úıge keletin qonaqtardy oılap soıady desek, artyq aıtqandyq emes. О́ıtkeni darqan qazaq shańyraǵyna at basyn burǵan ár qonaqqa qazan asýdy mindet dep biledi. Al qaqaǵan qysta daıyn, semiz mal taýyp soıý ekiniń biriniń qolynan kelmeıdi. Sondyqtan da ózi men qudaıy qonaqtyń yryzǵysyn birge sanap qys azyǵyn kúz daıyndaıdy.

Soǵymnyń basyn qazaq eshqashan jeke jemeıdi, qonaq shaqyrmaı aspaıdy. Soǵym basyn jeke jese, kópten aıyrylady, jalǵyz qalady, bereke qashady dep yrymdaıdy. Soǵym basynda qut bar, ol úlken kisilerdiki, kóptiki, ony kóppen birge jese, shańyraqqa baq turady, baqyt qonady, bereke shaıqalmaıdy, sol úıdi el-jurt syılaıdy dep nanady da, soǵym basyna qonaq shaqyryp, úlkennen bata alyp, birge jeýdi ata salty, ardaqty joly qylyp sanasyna bekitken.

Soǵym soıýdyń qyzyǵy da az emes. Keıde  soǵym soıysýǵa kómekke kelgen pysyq jigitter «eńbekaqy» dep «azapqa qaraı arqa», «beınetke qaraı beldeme», «qolkeserge qabyrǵa» dep óz qalaǵan jerinen et kesip áketedi. Ony «soǵym ázili» dep ataıdy. Soǵym basyn jep bolǵan soń, iri qara maldyń jiligin shaǵady da, ony bólisip jep «dastarqan jaıly, soǵym maıly bolsyn» dep aq tilek aıtysady. Jilik maıy kóp bolsa, qystan jaıly jaqsy ótedi ekenbiz, mal-bas aman bolady eken dep qýana-qýana tarasady. 

Qazaq úshin soǵym dese «qazy», «qazy» dese soǵym eske túsetini shyndyq. Semirtilgen jylqynyń maıy kóbinese qabyrǵanyń etek jaǵyna jınalady, ol súbe qabyrǵanyń maıymen tutasady, osy músheni qazaq qazy dep ataıdy.

Jylqy ishegin jýyp tazartyp, oǵan bir-birlep tilingen, tuzdalǵan, qajetine qaraı dámdendirgishter qosylǵan jylqy qabyrǵasyn maıymen tyǵyp, ishektiń eki ushyn myqtap baılap arsaǵa asyp keptiredi. Bul qazy aınaldyrý dep atalady. Mólshermen bir aıda qazy súrlenip kebedi. Qazaq soǵymǵa soıǵan jylqysynyń aryq-semizdigine «úsh eli, eki eli, taban eli, shyntaq eli qazy, kere qazy, sere qazy» dep baǵa berip otyrǵan. Jylqynyń maıynan «shyrtyldaq» jasalynyp, oǵan tary, qant, bal qosyp «jent» degen asa baǵaly tamaq daıarlanady. Al soǵymǵa soıylǵan sıyr etin ishekke nemese búıenge salyp «shujyq», «qımaı» jasaıdy.  

Etti  tuzdap, ystap, súrlep kóbinde toshalada saqtaıdy.  Keıbir derekterde burynǵy Saryarqanyń jylqyly baılary 10-15, keıde 20-30 jylqyny bir jolda soıyp, bir jerge úıip, ústine bir qabat muz qatyryp bolmasa qardyń astyna saqtaıdy eken. Bul kúzdegi semiz maldyń etin qystyń dámdi azyǵy etýdiń qamy bolsa kerek.

Soǵym degen sóz molshylyqtyń, toqshylyqtyń, barlyqtyń, baılyqtyń sımvoly. Qazaqtyń baılary soǵym, kedeıleri «deńgene» jesede et jeýde eshkimge des bermegen. «Elde bar bolsyn» degen erekshe naqyl osydan qalsa kerek. «Kórshiń ash, sen toq otyrsań musylmandyǵyń kúmándi» deıtin paıǵambarymyzdyń hadısi de osyǵan saıady. Búgingi naryq zamany da adamdardy baı men kedeıge ashyq jiktep ketpese de, bar men joqqa jiktegen. Mysalǵa, soǵymnyń eń syılysy jylqy malyn alaıyq. Qazirgi bazar baǵasynda ony 250 000 teńgege satyp ala alýyńyz múmkin. Bul qarapaıym muǵalim men dárigerdiń, jazýshy men jýrnalıstiń eshteńege istetpeı jınasa jarym jyldyq jalaqysy. Endi oılap kórińiz,  bala-shaǵasymen nan jemeı, shaı ishpeı, kıim kımeı tek qana soǵym jep otyratyn olarda jaǵdaı joq. Iаǵnı, qoǵamnyń eń belsendi eńbekqor músheleri asyp ketkende toqty-torpaq, bolmasa kúndelikti et satyp alǵandy qanaǵat tutady.

Ata-babalarymyzdyń dástúrin dáriptep, qansha jerden maqtaǵanymyzben qazirgi kúıimizge qarap qarnyń ashady. Tórt túlik malmen ejelden enshisi bólinbegen, el men jerdiń ıesi qazaq soǵym túgili kúndelikti tamaqqa etti ázer taýyp otyr. Al irgemizde turǵan Qytaıdaǵy qandastarymyzdyń basym bóligi  soǵym soıady. О́ıtkeni ol jerde biz mysal keltirgen muǵalim men dárigerge eń jaqsy jaǵdaı jasalǵan. Qaltasy kótrese qaı qazaqtyń soǵym jegisi kelmeıdi?

Joǵaryda bir sózimizde «deńgene» dep qaldyq. Munyń eki túrli maǵynasy bar ekenin búgingi qarakózder  túsine bermeıdi-aý. Bul qaýqary kelmese baılardan qaryzǵa alyp jeıtin soǵym. Ekinshi maǵynasy bir top jigittiń baı úıine baryp bástesip bir jolda bir maldyń etin jep ketýi. Ekeýi de bar men joqtyń arasyndaǵy aıyryqsha baılanys.

 Súringenge súıeý bolmaıtyn myna zamanda «deńgene» dástúriniń pushpaǵy da qalmaǵan. Biraq halyqtyń qamyn qara basynan joǵary oılaıtyn, ásirese, el aǵalaryn, aqyn-jazýshy, ǵalymdarymyzdy soǵymmen qamdaıtyn aqsúıek azamattardy estýimiz bar. Soǵym  jóninde Qabdesh Jumadilov aǵamyzǵa habarlasqanymyzda ol kisi at mingizgen azamattardyń keıbireýi syıyn soǵym qylyp ákelip beretinin, keıde bazardan satyp alatynydǵyn, al 2004 jyly Imanǵalı Tasmaǵambetov Almatyǵa ákim bolyp kelgende soǵym sybaǵasyn bergendigin aıtady.

Qystyń qytymyr aıazynda qanyńdy qyzdyratyn qazydan jep, qaǵanaǵyń qaryq, saǵanaǵyń saryq bolyp otyrý úshin soǵym soıý – qazaqtyń naǵyz «aq olımpııadasy» ispetti. Adamnyń peıili tarylǵan soń zaman azady ma? Joq, zaman azǵan soń adamnyń peıili taryldy ma, kim bilsin? Týys-týǵan, dos-jarannyń bas qosyp, qaýqyldasyp «soǵym basyn» jeıtin saltynyń  sáni qashyp tur. Soǵym – qystyń azǵyǵy ǵana emes, berekeniń qazyǵy bolýǵa tıis. «Et degende bet bar ma?» dep ázildeıtin bizdiń el «óle jegenshe bóle jeýdi» de eskertedi. Qazaqtyń barshasy baı bolyp, arsasy etke tolatyn kúnge de jeter. Tek peıili tarylmasyn! Soǵym shúıgin bolsyn!

Soǵymǵa baılanysty dástúrli ataýlar

Qol úzik – soǵymda, mal soıyp qonaǵasy bergende, toı jasaǵanda topqa, toıǵa tileýge arnalǵan mal etinen mal soıysqan adamnyń úıindegilerge kádeli jilik berip jiberedi.

Mal soıǵanda ǵana emes, qoı qyryqqanda, jún sabaǵanda, qap toqyǵanda, kıiz basqanda úıde qalǵandarǵa shópten, júnnen ózindik syılyq jiberedi. Muny da «Qol úzik» dep ataıdy.

Úlpershek – qazaq soǵym soıǵan kezde soǵymnyń usaq etteri men qalǵan- qutqandaryn tuzdap, dámdep usaq maldyń qarnyna salyp saqtaıdy. Onyń aýyzyn aýa ótpesteı túırep, belgili jerge asyp qoıady. Ony qystaı jemeı saqtaıdy, ábden soǵym eti taýsylyp, qara ózek shaq bastalǵanda, «uzyn sary» kelgende aýyl abysyndary birin-biri qonaqqa shaqyryp, qaryndaǵy etti sháýgimge salyp qaınatady, qara qurym shaı ishedi. Ony qazaq áıelderi «úlpershek» dep ataıdy.

Úlpershekke kádeli jilik bolmaǵan soń, ony jigitterge, erlerge bermeıdi. Ony erkekter jese ósekshi bolyp ketedi, qatyny qyz týady dep yrymdaıdy, ázildeıdi.

Qap qaǵar – qazaq áıelderi jazda et taýsylǵanda, qysta soǵym etin salyp saqtaǵan qaptyń túbin qaǵyp, ondaǵy sirge jııar etti asady. Kórshilerin shaqyryp, «qaptyń túbin qaqtyq, qalǵan etti astyq, bólise jeıik» dep oınap-kúlip otyryp dastarqan kádesin jasaıdy. Ony «qaptyń túbin qaǵý» nemese «qap qaǵý» dep ataıdy.

Qazaq kádesindegi qap túbin qaǵýdyń ózindik yrymy bar: soǵymdy áý bastan bólisip jedik, endi qalǵanyn da bólisip jeıik, basynda birge bolsaq, aıaǵynda da bir júreıik, keler jylǵy soǵym da shúıgin bolady, kópke buıyrady dep asty jalǵyz jeýdi, jeke júrýdi jek kóredi. Jamaǵatpen tatý bolýdy osyndaı káde jolyna syıdyryp kelgen.

Arsa jııar – qystaǵy soǵymnan qalǵan etterdi jazǵyturym arsadan alady, qapqa salady. Biraz etti tańdap qazanǵa salyp asady, kórshilerimen birge jeıdi. Osyny «arsa jııar» deıdi. Arsha ısi sińgen súrini jep otyrǵandar dastrqan batasyn beredi, «keler jyly da arsa jııar jegizsin» dep  jaqsy tilek, durys nıet bildiredi.

Qazaq bolyp mal soıa bilmeý, mal múshelerin tanymaý, jiliktiń kádeli-kádesizin paryqtaı almaý óte namysty is, kórgensizdik esepteledi. Sondyqtan árbir qazaq azmaty mal soıýdy óner, onyń múshelerin tanı bilýdi ata-ana tárbıesin alǵandyqtyń, kórgendiktiń belgisi dep uqqan jón. Ulttyń osyndaı aıyryqsha mádenıetiniń máıegin urpaq sanasyna sińirý maqsatynda belgili jazýshy, etnograf Zeınolla Sániktiń  «Qazaqtyń turmys-salt bilimderi» degen kitabynan biraz maǵlumattar berip otyrmyz.

                                            Jylqy soıý

Jylqy soıarda aldymen onyń moınyna býyldyryq(arqan) salyp, arqannyń bir jaq shetin oń jaq artqy aıaǵynyń tilerseginen shalyp, oń jaǵyna jyǵady. Jyqqannan keıin tórt aıaǵyn myqtap býyp baılap, baýyzdaıdy. Baýyzdaǵanda býyldyryq jippen tumysyqtan ilip bir adam basyn qatty tartyp turady. Al baýyzdaýshy kúre jáne tútik qan tamyrlaryn tezirek qıyp jiberýi kerek, sonda onyń jany tez shyǵady. Mal neǵurlym tolyq qansyratylsa eti solǵurlym dámdi bolady.

Baýyzdalǵannan keıin tamaqtyń astynan tile otyryp tós arqyly qarynnan ótip, shaptan bir-aq shyǵarady. Teri eki jaǵynan birdeı sypyrylady da qyr arqasyna deıin aparylady. Terisi tutas sypyrylǵan aldyńǵy sıraǵy tize býynnan kesip alynyp tastalady. Bas terisiniń áýeli ústi, onan soń asty, quıyrshyǵy 3-4 býynǵa deıin sypyrylady. Terisi túgel sypyrylyp bolǵan soń artqy aıaǵy tilerseginen kesilip, tós qasqasy jigi boıynsha ajyratyp alynady. Sonan soń tósinen shapqa deıin tile otyryp ishin jarady. О́ńesh pen keńirdek sýyrylyp, ókpe-baýyry, ishek-qarny óz aldyna bólek-bólek ydysqa salynady. Olardy qasapshylardyń kómekshileri – qyz-kelinshekter arshýǵa kirisedi. Qarnynyń túgin pyshaqpen qyrady, ystyq sýǵa salyp alyp taǵy bir qyryp, birneshe qaıtara jyly sýmen jýady.

Jylqynyń toq ishegi, ıaǵnı, qartasy óte dámdi bolady, ony asa eptilikpen júıeleý kerek. Júrekti bólek alady da birneshe jerinen keskilep, qara qanyn aǵyzady. Ishindegi artyq-aýys qalyp qoıǵan qan-sólinen tazartyp jýady.

Búırek maıy ish maıymen birge alynady. Eki jambastyń túıisken jeri ajyratylyp beriledi. Tik ishek pen qýyǵy sylynyp tastalady.

Jylqy soıý bir adamnyń qolynan kelmeıdi, oǵan kórshi-qolań túgel aralasady. Qazaq qasapshylary shot, balta qoldanbaıdy, súıekti shappaıdy, tek ár súıekti óz jiligi boıynsha qýalap pyshaqtyń ushymen ajyratyp alady. Mal soıý óneriniń sheberligi osy súıekterdi jigin taýyp ajyratyp alýda da baıqalyp otyrady.

Qazy qabyrǵalary etegimen tutas sógiledi, sonan keıin moıyn jaǵynan bastap omyrtqalary jiginen ajyratylady. Ár bir omyrtqa áýeli syrtqy jaǵynan ospalanyp súıekke deıin jetkizilip qoısa, olardy jiginen ajyratýǵa ońaı bolady. Ári onyń eti bir-birine aýyspaıdy. Bel omyrtqaǵa jetkennen keıin jaıany sannyń syrtynan bólek sylyp alý kerek. Iri qarany soıǵanda jilikterin jiginen tutastaı ajyratyp alady da tek asarda ǵana qazanǵa sııatyndaı etip bólip salady.

Mal etiniń keıbir músheleriniń ataýy

Bas – iri qarada eki sheke dep atalady.

Jaq – usaq malda tilmen tutas júredi. Iri malda jaq ekige aıyrylyp, tili bólek múshe sanalady.

Jaq et, urt et – iri qarada bólek alynyp, qazanǵa bólek túsedi.

Moıyn, alty býyn – qonaqqa, syıly adamdarǵa arnalǵan músheli tabaqqa salynbaıdy.

Moıyn et – iri qarada, keıde usaq maldyń da moıyn eti bólek alynady, onan kóbinde qýyrdaq jasaıdy.

Buǵana – eki jaqta 3 taldan 6 tal bolady, múshe ornyna sanalady.

Qara qabyrǵa – 6 tal bolady, múshemen birge tabaqqa túsedi.

Súbe qabyrǵa – 6 tal, etegimen qosyp alynady, tańdaýly músheler qataryna jatady.

Qazy – semiz jylqydan 20 qazyǵa deıin aınaldyrylady, onyń keıbireýi qabyrǵasyz tilinip, basqa maldyń ishegine aınaldyrylady.

Telshe qazy – jylqynyń súbesi. Telsheni keı jerde múrlemeı jas kúıinde asady.

Tós – kúıeýler men kelinderge arnalǵan sybaǵa. Jas adamdarǵa berýge de bolady. Qazaq saltynda jylqy tósi men eshki tósi «jaman kúıeýge» beriledi dep esepteledi, keı jerde iri maldyń shersheýi de tóske balanady.

Tós et – jylqy, sıyrda osylaı atalady. Kesek etterdiń tańdaýlysy, qýyrdaq qýyrylady, súrlenedi.

Tóstik – usaq malda osylaı atalady, terisimen istikke shanshyp qaqtap jeıdi. Dala aýshylyǵynda, jol azyqqa tóstik kóp paıdalanylady.

Tósqaldaq – qoı men eshkiniń, ásirese eshkiniń tóstigin keı jerlerde tósqaldaq dep ataıdy.

Tós etek – mal tósiniń etek jaǵyndaǵy kesek et. Kóbinde qýyrdaqqa qýyrylady.

Keńirdek – soǵym soıǵan kisiniń moıyn et jiberip alǵan «qol úzdigin» osylaı ataıdy.

Aýyz omyrtqa – soǵym soıǵan kúni tabaqqa mindetti túrde túsetin múshe, syıly qonaqtyń tabaǵyna salýǵa bolmaıdy.

Kári jilik – ár malda ekiden bolady, jilik múshesine kiredi, keı jerde tipti «kádeli jilik» eseptelinedi.

Kári jiliktiń oıyndy eti – eki bólek bolady, ony kári jiliktiń aıdar eti dep te ataıdy.

Ortan jilik – ekeý bolady. Músheli jilikke jatady.

Ortan jiliktiń oıyndy eti – eki bólek bolady, jumsaq et.

Jaýyryn – jilikterdiń tómen dárejelisi, kóbinde basqa qosylyp keledi. Bul mońǵoldarda eń kádeli jilikke jatady.

Jaýyrynnyń surpy eti – eki bólek kesek et.

Asyqty jilik – ekeý bolady. Jambastan keıingi tańdaýly múshege jatady, syıly jastarǵa, qyz-kúıeýge (tóspen birge) tartylady.

Asyqty jiliktiń aıdar eti – eki bólek bolady. Usaq malda birge, iri qarada bólek bolady.

Toqbas jilik – qolda bolatyn, eti molyraq eki jilik.

Toqbas jiliktiń oıyndy eti – eki bólek bolady. Ony tobyq eti dep te ataıdy.

Jambas – ekeý bolady. Iri maldyń jambasyn ekige bólip asady, usaq maldyń jambasy tutas asylady. Qaı-qaısysy da tańdaýly múshege jatady.

Jaıa – iri malda osylaı atalady. Jylqyda jal-jaıa qadirli asqa jatady, súrlenedi.

Jaıanyń eti – iri qaranyń jaıa etin 4-5 bólikke bólip asýǵa, súrleýge bolady.

Beldeme – qoı-eshkide osylaı atalady. Beldemshe, myqyn, usha deıtinder de bar. Tańdaýly múshege jatady.

Jalpaq omyrtqa – iri qaranyń beldemesi. Tańdaýly múshege jatady, súrleýge bolady.

Bálekeı omyrtqa – qol omyrtqa deýshiler de bar. Kishi dárejeli omyrtqaǵa jatady.

Uzyn omyrtqa – 6 bolady, muny keı jerde usha deıdi. Jalpaq omyrtqaǵa teń tańdaýly múshe, súrlenedi.

Arqa omyrtqa – bul múshe qoı-eshkide altydan bolady. Eti óte jumsaq. Muny kóbinde mıbalaýǵa týraıdy.

Júrek – kóbinde qyz-kelinshekke, balalarǵa beriletin múshe.

Baýyr – maıly etke qosyp qýyrdaqqa týralady.

Kók baýyr – otqa kómip nemese asyp jeıdi.

Baýyr et (iri malda) – asyp, qaqtap jeýge, qýyrýǵa jórgemge qosýǵa, borsha jasaýǵa tıimdi sanalǵan.

Búırek – ekeý bolady, balalardyń sybaǵasy.

Kisige – jylqynyń júrek maıy, jumyrlardyń bir túri.

Ultabar – usaq maldyń tańdaýly, eń maıly múshesi. Baspen, keıde jambaspen birge tabaqqa túsedi.

Qarta (jylqynyń qarny) – eń tańdaýly músheniń biri.

Qımaı (sıyrda) – sıyrdyń maıymen aınaldyryp, shýmaqtaǵan toq ishegi.

Toq ishek (qoı, eshkide) – usaq maldyń maıly ishegi, keıde onyń ishine et, maı qosyp aınaldyryp jórgem jasaıdy.

Tik ishek – toq ishektiń ushy, kótenishek dep te atalady. Súrenedi. Salt boıynsha kóktem kezinde tól basy týǵanda alǵashqy ýyzǵa qosyp asady.

Jelin – jelin maı, kóbinde úlkender jaǵy jeıdi.

О́rkesh – túıeniń maı jınaıtyn múshesi, ony kóbinde shyjǵyrady.

Qomdyq – túıeniń múshesi, bul da shyjǵyrylady.

Qaryn – qoı etimen birge tabaqqa túsedi, qýyrylady, jylqy qarny qarta retinde bas tabaqqa salynady.

О́kpe – usaq maldyń ókpesi, qýyrylady, tabaqqa túspeıdi.

О́ńesh – qazan basyndaǵylar jeıdi, tabaqqa túspeıdi.

Jal (6 kertpe) – jylqy etiniń tańdaýly múshesi. Súrlenedi. Bas tabaqqa túsedi.

Sıraqtar – qoı-eshkiniń sıraǵyn, keıde taıynsha-torpaqtyń sıraǵyn úıtip pisiredi. Bul balalardyń sybaǵasy.

Jalbyrshaq qaryn (sıyrda) – qyz-kelinshektiń sybaǵasy.

Tazqaryn (jylqyda) – qyz-kelinshekterdiń sybaǵasy.

Búıen – búıenge maı, et tyǵyp túırep ásip, meńireý, jumyr, túımesh deıtin taǵamdar jasaıdy. Kóbinde qazan basyndaǵylardyń sybaǵasy.

Súrinshek – tós súıektiń basy. Et asqan kúnderi muny kóbinde kúıeýdiń nemese kelinniń mújip kemirýine beredi.