Saraptama: 2014 jylǵy Reseı. Álsiz álin kórsetkisi keledi...

«It laqtyrylǵan taıaqqa qarasa, arystan ony laqtyrǵan adamǵa qaraıdy». Buryndary oqyǵan bul maqaldy túsinbeı júr em... Mine, bir jyldaı boldy, uǵyndym. Sóıtsem, bul – ózimizdiń  aqparat álemimiz eken. «Imperıalıstik derjavanyń» aqparat-taıaǵyn kemirip, túsinip álek bolyp jatqanda, onyń shynaıy kelbetine mán bere qoımaǵan ıttiń halinde ekenbiz. Bergen aqparatyna bireýimiz senip, bireýimiz yzalanyp otyrsaq ta, áıteýir, jep jatyrmyz. «Tasmaǵambetovtyń qorǵanys mınıstri bolýy da jaı emes» dep, «uly» oılardy qozǵap ta júrgen jaıymyz bar. Ne deýge bolady?! Orysqa jaq, orysqa qas dep ekige bólinip kele jatqan qazaqqa tastaǵan taıaǵyń tıdi, Reseı!

Meniń aıtaıyn degenim, keıbirimiz sekildi Reseıdi jamandap, balaǵattap, orystyń ońbaǵandyǵyn esepteý emes. Iа bolmasa, keıbireýdeı isin aqtap, maqtap, jaqtaýdy da kózdemeımin. Men tek Reseıdiń bir jyl ishinde jetken «jetistigine» sholý jasaǵym keldi. Kosylýshylar bar ma? Olaı bolsa, Reseı-Ýkraına-AQSh, EO baılanysyn saralap kórelik!

Reseıdiń sáýirden tamyz aılaryna deıingi Qyrymǵa ketken bıýdjettik shyǵysy (zeınetaqyny qospaǵanda, tek jalaqy, jylý berý t.b) 67 mlrd dollardy qurady. Bir jylǵa - 150 mlrd bolmaq. Qyrym bir bóligin ózi óteıdi-aý degen mólsherin alyp tastasaq ta, Reseı 130 mlrd dollardaı shyǵynǵa túsip otyr. Josparsyz, úlken somadaǵy shyǵynǵa. Onyń aqysyn - bilmeı júrgen, bilse de, bildirmeı júrgen Halyq tóleýde. Reseıdiń 2020 jylǵa deıin óziniń 5 ýnıversıtetin álemniń top - 100 JOO-nyń tizimine qosamyn degen baǵdarlamasy bolǵan. Keıinge shegerildi. Zeınetaqy qorynan aqsha alý, keler jyldary salynbaq aýrýhana men mektepterdiń sanyn azaıtý, qorǵanysqa bólingen qarjyny qysqartý, 1 kýrs stýdentterine alǵashqy ekzamenge deıin stıpendııa tólemeý  – shyǵysty óteýge jumsalyp jatqan sharalardyń bir bóligi ǵana. Jaqynda 2015 jyly zeınetaqy qoryn qatyryp tastaý týraly úkimi de jarııalandy. Bunyń saldary JIО́-niń eki ese kemýi men kredıttiń ósýine ákeletinin bılik basyndaǵylar túsinip otyrǵan shyǵar, biraq, amal neshik?!

Endigi bir keleli másele – rýbl baǵamynyń tómendeýi boldy. Valıýtanyń tómendep, ınflıasııaǵa ushyraýy – taýar baǵasynyń ósýine ákeldi. Baǵa joǵarylasa da, zeınetaqy men jalaqysy kóterilmegen  reseılikterdiń (ekonomıster aldaǵy jyldary da kóterile qoımas dep boljaýda) atar tańy, kórer kúni áli alda... Biraq, bul jaǵdaı Reseı úkimeti úshin ýaqytsha tıimdi bolyp tur. Sebebi, Reseıdiń federaldyq bıýdjettik kirisi dollarmen, shyǵysy rýblmen esepteledi (Mundaǵy, basty nazardaǵy sóz – ýaqytsha, rýbl tómendedi dep, Reseı úkimeti baıı qoımas). Al, bunyń barlyǵy – úlken aqymaqtyqtan, Qyrymdy qosyp alýdan bastaldy. Al, ár aqymaqtyq úshin qomaqty qarjy "tóleý" kerek. Buǵan shovınıstik kózqarastaǵy bılik basyndaǵylar jol berse de, ony Reseıdiń 86%-y qoldady. Ne deýge bolady? Qudaıǵa shúkir, qalǵan 14%-ynyń oımaqtaı oıy, "barmaqtaı"  mıy  bar eken.

Kúnde keletin, tozbaıtyn aqparat – sanksııalardyń engizilýi. Sanksııa – shetel ınvestısııasynyń tartylmaýy ǵana emes, eki el arasyndaǵy baılanystyń úzilýi, iri, orta jáne shaǵyn bıznestiń damýyna kedergi jasaýy (Bizge osyndaı ońtaıly múmkindikti paıdalanyp, óz taýarymyzdy Reseıge molynan eksporttaýǵa bolar edi, biraq, óıtkenimiz joq. Kináli kim?). AQSh pen EO Iranǵa baǵyttaǵan sanksııalaryn Reseıge de qaıtalaýda. Ári olardyń sany kúnnen-kúnge ósýde. Mindetti túrde sanksııalar jaıynda ınternetten bilip alyńyzdar. Osyndaıda bolmasa, ekonomıkalyq bilimimiz qashan óspek? Al, bilerimiz áli mol. Mysaly, AQSh pen EO-nyń Reseıden basqa taǵy da 30 memleketke sanksııa jarııalaǵanyn bilesiz be? Afrıkanyń damyǵan memleketteriniń qatarynda bolǵan Zımbabve sanksııadan keıin jersharymyzdaǵy eń kedeı elderiniń qataryna endi. Kerisinshe, 2013-ke deıin shekteýde bolǵan Mıanmanyń bir jyldaǵy sheteldik ınvestısııalarynyń sany 60 ese ósken. Reseı atalǵan elderdiń qataryna ene qoımas, biraq, myqty damyp ketedi dep te aıta almaısyń. Tamyzdan beri ımporttyq taýarǵa shekteý qoıylǵan azyq-túliktiń baǵasy qarashada ort. eseppen 7% kóterildi. Reseıdegi bıdaıdyń baǵasy sońǵy aptada 8-12% aralyǵynda ósse, jaqyn arada makaron men kúrishtiń baǵasy 25% joǵarylaıdy dep kútilýde. Alaıda, atalǵan kórsetkishter tym mardymsyz bolsa kerek, halyqty onsha alańdatpady. Olaı demegende?! Halyqtyń 73%-y sanksııalardyń qoıylýyna qarsy emes eken. Álde, másele ıdeologııada ma?! Ne bolsa da, halyqtyń  ekonomıkalyq saýatsyz bolǵany qıyn (ishinde ózimiz de barmyz). Áıtpese, Reseıdiń pysyq ekonomısteri bir jyldyń ishinde ár azamattyń, eger jalaqysy 30000 rýblden tómen bolsa – 21600 rýbl, eger jalaqysy odan kóp bolsa – 34080 rýbl joǵaltqanyn eseptep te qoıypty.

Eýropa elderin bylaı qoıǵanda, bir Japonııanyń ózi Reseımen birlesken ǵaryshty ıgerý, ınvestısııalyq seriktestik týraly kelisimsharttaryn keıinge qaldyrdy. Reseı úkimeti qazannyń sońynda EO, AQSh, Norvegııa sanksııalarynan keıin azyq-túlik tapshylyǵyna tap bolǵanyn moıyndaǵany da bar. Árıne, Reseıdi de osal seriktes dep aıtýǵa bolmaıdy. Moıyndaý kerek, AQSh pen EO-nyń da joǵaltqany bar (birinshi orynda gaz tapshylyǵy: Iran, endi Reseı). Bul jaǵdaıda, AQSh pen EO – perishteler, Ýkraınany jebep júr deýge de bolmaıdy. Olardyń da kózdegeni basqa. Biraq, AQSh, Ýkraına kózqarastaryn keıinirek jeke talqylarmyn. Búginshe, taqyryp – Reseı. Sol Reseıde tek qazan aıynyń ózinde 151000 adam jumys ornynan aıyryldy. Tań qalarlyq jaǵdaı emes. Jumyssyzdardyń sany áli de óseri sózsiz.

Myna bir jaıtpen bóliskim keledi. «Mýrmansk balyq kombınaty» Joǵary sotqa úkimettiń azyq-túlikke qatysty sanksııalarynyń keı tustaryna shaǵym bergen. Aryzda kombınat basshylyǵy ónimin AQSh, Eýropa, Aýstralııa jáne Jańa Zelandııa elderine  eksportqa shyǵarýǵa ruqsat suraǵan (Reseıdiń «otvetnyı» sanksııasy ǵoı, báleniń basy). Sebebi, seriktesteriń joǵaltqan sharýashylyq esepsiz qaryzǵa batyp, jumyskerleri de tabysty eńbek kózinen aıyrylyp otyr.

Reseı «aqymaqtyǵyn» moıyndamasa da, qaı jaǵdaıda da sheshim tabýǵa tyrysady. OPEK-tyń sońǵy kezdesýinde Qytaımen 17 kelisimshartqa qol qoıǵany belgili. TMD-men de jaqsy qarym-qatynasta. Osyndaı «keremet» aqparattardyń berilýinen orys halqynyń 53%-y sanksııa oń áser etedi degen senimde bolýy - qalypty jaǵdaı.  Ári halyqtyń jartysy «úkimettiń 2018-ge deıin zeınetaqyny kótermeıdi» degen ekonomıster boljamyn estimegen bolýy kerek. Álde, halyqtyń esigi tek jaqsy jańalyqqa ashyq pa eken? (Biraq, Reseı ekonomısteriniń ashyqtan-ashyq «zeınetaqy qoryn jeýde, zeınetaqy endi óspeıdi deýi» – jaqsy eken. Áıtpese, biz zeınetaqy qoryndaǵy aqshamyzdyń jaıyn tolyq bile almaı júrmiz ǵoı). Qosa ketý kerek, orys elinde sheneýnikterdiń de jalaqysy jaqyn arada óspeıtini belgili boldy.

Meniń aıtaıyn degenim osy edi.. Alaıda, bul da negizgi maqsat emes...

Negizgi maqsat – sizderdi durys aqparattandyrý boldy. Jırınovskıı «bylaı» dedi, Pýtın «Nazarbaevqa deıin qazaq eli bolǵan joq» dedi dep, eldi dúrliktirý - qatelik. Pýtın qazaq eliniń 550 jyldyq tarıhyn biledi (basty seriktestiginiń tarıhyn bilý – mindet), Jırınovskıı bolsa – ol qara PR-dyń adamy. Dýmada ózindik sózi, elinde aıtarlyq orny joq Jırınovskııdiń eshqashan da aqylǵa salmaı, bos sóıleı beretini málim (áıteýir, sony tyńdaıtyn qulaq tabyla qalatyny qyzyq). Kerisinshe, Reseı «ımperııalyq myqtylyǵyn» dáleldep, osyndaı «mahınasııalar» arqyly bizge de syrtqy «altyn erligin» kórsetip qalmaq. Osyndaıda, «Soltústik aımaǵymyzdy basyp alady» dep iritki salyp júrgen keıbireýdiń kózin ashqym keledi. Babalardyń terimen, qanymen kelgen jerimizdi bermek kimdi kórdiń?! (Qaıta kúmándanǵan adamdy sabaý kerek, naǵyz birlikti buzýshylar – solar). Odan da Reseı Qyrymnyń qarjylyq jaǵdaıyn sheship alsyn. Ishi tútin Reseıdiń áli qanshaǵa shydaıtyny belgisiz, biraq, áli de bizge «taıaǵyn» tastaı beredi. Ol óziniń osyndaı álsiz kezeńinde álin kórsetkisi keletini anyq.

Alaıda, bizdiń  Reseıden qol úze almaıtynymyz - aksıoma.Sebep tek geosaıası jaǵdaıda emes. Bul rette Reseıdiń biz úshin jaqsy seriktes ekenin túsiný mańyzdy. Baltyq elderi tárizdes AQSh-tyń aıtqanymen júrgenshe, Reseıdi áýreleı bereıik. (Osy jolda Elbasymyzdyń ustanǵan saıasatyn quptaımyn. Reseı, Qytaı, Amerıkamen jaqsy baılanys ustap turǵany – erlikpen para-par). Al, orystar kezinde ata-babamyzdy óltirdi, joıdy dep kektene bersek, onda Keneniń basyn kesip bergen (qandaı jaǵdaıda!) qyrǵyzdarǵa da sustanaıyq. Onda Germanııa, Mońǵol elimen de qarym-qatynasty buzǵan abzal bolady. Oılańyńyzdar! Nege Afrıka memleketteri ózderin budan da qıyn bodandyqta ustaǵan Fransııa men Anglııa elderin jek kórmeıdi? (Al, olar, áli de bolsa, artta qalýshy materık, úshinshi álem). Álde Qytaı Japonııany? Álde, Úndistan Ulybrıtanııany? Qytaı men Úndistannyń da azattyq jolyndaǵy kúresi aýyr boldy emes pe?! Durys túsinińizder, men tarıhymyzdy, erlerimizdi umytaıyq demeımin. Joq, odan da barlyǵyn aqylmen saralap, sheshimdi durys qabyldaı bilgen jón. Qate aqparattyń quldyǵynan qulamaı, «orysshyl», «orysshyl emes» dep bólinbeı, tatýlyǵymyzdy saqtaıyq. «Bólingendi bóri jeıdi» deıdi qazaq. Tegi, qate aıtylmaǵan bolýy kerek.

P.S. Iá, aıtpaqshy, Reseı, endi, Qyrymnan bas tartpaıdy. Osynshalyqty qıynshylyqtardyń barlyǵy halyqtyń kózimen «ımperııa úshin», «Qyrym úshin» bolmap pa edi?! Reseı odan bas tartsa, dál sol kúni halyq kóteriliske shyǵar... Bizge aqymaqtyq bop kóringen bul tiketires jaǵdaıdy Reseılikterdiń qaharmandyqqa balaýy... Iá, ıdeologııanyń kúshi mol.

Quralaı Isaeva