Erbosyn Nurmuhanuly: Alǵashqy konsertimizdi "Elge sálem" dep atadyq

Erbosyn Nurmuhanuly – ekonomıst, Qytaı qazaqtaryndaǵy eń iri “Jańa áýen” konserttik kompanııasynyń bas dırektory. “Qarajorǵa” bıin “Salkúreń” kúıiniń negizinde ánge beıimdep, mátinin jazdyryp, osy bıdiń keńinen tanymal bolýyna muryndyq bolǵan azamat. Qazaq rýhanııatynyń qamqorshysy. Ol  Qazaq elinińdegi “Qazaqkonsert” birlestigi ónerpazdarynyń, “MýzART” pen “Shanshar” sekildi kóptegen óner toby men teatrlardyń Qytaı qazaqtaryna gastroldik saparyn uıymdastyrdy. Sondaı-aq, Shámshi Qaldaıaqov pen Muqaǵalı Maqataevty eske alý keshterin Qytaı elinde ótkizdi. Orazáli Dosbosynov bastaǵan aıtyskerlerdi alystaǵy aǵaıynmen qaýyshtyrdy.  Ataqty «Aǵajaı» qoıylymynyń sahnalanýynda tizginustar boldy. Aıta keterligi, ol – «Qamshy» portalynda jarııalanǵan «Qazaq eli – 550 jyl» báıgesiniń Bas demeýshileriniń biri. Búginde atajurtqa oralyp, Elime ıneniń jasýyndaı bolsa da úles qossam dep júrgen kishpeıl azamatpen suhbattasýdyń da sáti tústi. 

– Erbosyn myrza, Siz Qytaıdaǵy qandastarymyzǵa tabysty prodıýsser, tájirıbeli kásipker retinde tanyssyz. Endi mine Atajurtqa oralyp jatyr ekensiz. Mundaǵy jumystaryńyzdyń aıaq alysy qalaı?

– Rahmet. Qytaıda negizinen konserttik baǵdarlarmalar uıymdastyrýmen aınalystym. Al elge kelgennen keıin de sol kásibimnen alystaǵan joqpyn. Konsert uıymdastyrý, konsertterge tehnıkalyq qyzmet kórsetý, Qytaı men Qazaq eli arasyndaǵy mádenı baılanys sııaqty úsh salada eńbektenip jatyrmyn. Ásirese, elimizde ótip jatqan úlken deńgeıdegi merekelik sharalarǵa, gala-konsertterge bezendirý, shoý, akýstıka, LED ekran boıynsha eń jańa tehnıkalarmen atsalysýdamyn.  Qazirge «Báıterek» degen atpen qyzmet kórsetip júrmiz. Biraq bul resmı ataý emes. Degenmen Astananyń, búkil qazaqtyń maqtanyshyna aınalǵan «Báıterek» syndy biz de bıik-bıik belesterdi baǵyndyryp, qazaqtyń abyroıyn asqaqtatsaq degen oıymyz bar.

– Jańa tehnıka dep qaldyńyz? Sonda olar bizdiń elde joq pa?

– Bir tań qalatynym, Qazaqstanda tolyqqandy osy qyzmet túrlerimen halyqqa tanylyp júrgen qazaq kemde-kem. Tipti, joqtyń qasy. Kóbinese ózge ult ókilderi aınalysyp júr. Bul kásipke bıznestik kózqaraspen qarap, qam jasar qazaqtyń qarasy kórinbeıdi. Konsertterin, toılaryn  orys ne káristerge tapsyryp qoıǵan. Táýelsizdik dep jatamyz ǵoı, derbestik tek otarlyq táýelsizdikte ǵana emes, sondaı- aq kez-kelgen kásipte bolýy kerek. Sol maqsattan týyndaǵan tirlik edi. Elbasymyz óz sózinde «árbir qandasymyz Qazaqstannan ne alamyn dep emes, Qazaqstanǵa ne beremin dep kelýi tıis » - degen sózi bar emes pe? Qazirde shúkir osy jolda qyzmet etip kelemiz. Osy kásiptiń aınalasynda 40-50 adamdy jumyspen qamtamasyz etip otyrmyz.

– Elge kelgeli qandaı jobalarǵa qatystyńyzdar?

– 2013 jyly «Dala daýsy» festıvaliniń konsertin tehnıkalyq jabdyqtarmen qamtamasyz ettik. Ulttyq arnanyń «Naýryz» merekesine baılanysty qoıǵan konsertiniń dekorasııasyn jasadyq. «Ulttyq shoýǵa» da úlesimiz tıdi. Eýrazııa kanalynda júrip jatqan «X-factor» jobasynyń LED ekrandaryn biz qoıyp jatyrmyz. KTK arnasyndaǵy «Qabatov shoý» bizdiń birlestiktiń LED ekrandarynyń kómegimen qoıylyp jatyr. «Benefıs shoýda» qyzmet kórsetip jatqan bizdiń «shoý-shyraqtarymyz». Bul bizge kelip túsken tapsyrystardyń bir parasy.

– Alda qandaı josparlaryńyz bar?

– Osy birlestigimizdiń jumys isteý mehannızmi qalypty arnaǵa túsip jatsa, ózimniń burynnan aınalysyp kele jatqan jumysym prodıýserlikpen aınalyssam deımin. Qytaılyq  qandastarymyzdyń arasynda tanylmaı júrgen talantty ánshi-kúıshi, ónerpazdar bar. Olardy tarıhı otanyna ákelip ónerlerin damytsaq degen nıettemiz.

– Qýanyshtymyz, aǵa! Alǵashqy konsertterińizdi  berdińizder me?

– Jalpy jıyndarda júrgenimizben, resmı túrde jeke keshimizdi bergemiz joq. Bul da kókeıde júrgen túıin. Osy aıdyń 19-shi juldyzynda Almatydaǵy Jambyl atyndaǵy fılarmonııada «Elge sálem » atty konsertimizdi bersek dep otyrmyz.

– Bul konsertte kimder óner kórsetedi?

– Qytaıdaǵy qazaq estradasynyń juldyzdary Ahmetjan Rabjan, Qajymurat Sheshenquly, Aınur Qajımolla, «Dos» toby, sondaı-aq, Otanyna erte oralyp, elge tanylǵan birtalaı tanymal ánshilerimiz bar. Sol ónerpazdarymyz bastap, jas talanttardyń qatysýymen Táýelsizdik merekesine óz syıymyzdy jasaıyq degen oıdamyz.

– Caıasat pen ekonomıkadan habary bar zııaly azamat retinde búgingi «Qazaq kóshi» jaıyndaǵy pikirińizdi bilgimiz keledi...

– Táýelsizdik alǵaly bir mıllıon qazaq keldi dep jatady. Jeke basym naqty sanyn bilmedim. Jalpy jobasy solaı. Biraq sol oralǵandardyń qanshasy azamattyq alyp, qanshasy bardy-keldi jaǵdaımen júrgenin kim bilsin. Olardyń ishinde men de barmyn. Buıyrsa azamattyqqada qol jetkizermiz. Kóshi-qonǵa keletin bolsaq jalpy shettegi qandastardyń oralýyna osy jaqta júrgenine jyldar ótse de azamattyq ala almaı júrgenderdiń ortaq máselesi kedergi bolsa kerek. Odan keıin ózderi beri qaraı kóshse aǵaıyn týys, baýyr-jekjattan ajyrap qalamyz degen «qazaqy» qorqynyshtary jáne bar. Shekara jabylyp qala ma degende boljamdary qozǵaltpaı otyr. Onyń bári jáı qorqynyshtar. Sebebi Qytaı Qazaqstannyń eń úlken saýda seriktesi, ári elinde 1 500 000 qazaǵy turady. Osyndaı jaǵdaıdaǵy elmen at quıryǵyn kesisý degen ońaı emes. Qytaıda da qazaq zııalylary bar. Olardyń arasyndada kóshkendi teris kórmeıtinder kóbeıdi. Kóshti  yqpalsyz adam bastaǵannan yqpaly bar adam bastasa,  qalǵandary da úlgi alyp jyljı bastar edi.

– Memleket tarapynan qandaı qoldaý kórsetý qajet dep oılaısyz?

– Eń bastysy, Qazaq úkimeti bizdi ıaǵnı oralǵandarymyzdy jergilikti halyqpen teń dárejede kórse boldy. Kirme, oralman dep shet qaqpasa eken deımiz. Qujattyq jeńildik jasasa tipten quba-qup. Biraq osynsha ýaqytqa sozylýynyń bir kiltıpany bolsa kerek. Bir esepten úkimet  oılansyn, tolǵansyn deıtin shyǵar. Biraq myna zaman oılanýdyń erkeligin kótermeıtin zaman. О́ıtkeni ol jaqta qytaılandyrý saıasaty qarqyndy júrgizilip jatyr, aldymen qytaı tilinde hat tanýynan bastaldy. Qazaq eli endigi at tóbelindeı qazaqty ult retinde joıylyp ketpesin dese, kóshi-qon máselesin jyldamdatqan durys bolady dep oılaımyn.

– Siz kásibı ekonomıstsiz. Búgingi Qytaı men Qazaq eliniń ekonomıkasy jónide oıyńyzdy bilgim keledi?

– Qazaqstannyń naryqqa qosylǵanyna 23 jyl bolsa, Qytaıda bul jaǵy 36 jyldy quraıdy. Amerıka men Eýropa elderinde memleketke tikeleı qatysty uıymdar bolmasa qalǵany jekeshelendirilgen. Qytaıdyń ekonomıkalyq áleýetiniń 80 paıyzy memleketke tıesili kásiporyndardyń ýysynda. 20 paıyzyn ǵana jeke kásiporyndar aınaldyrýda. Biraq halyqtyń basym kópshiligin jumyspen qamtyp otyrǵan jekelegen kásipkerlerdiń kásiporyndary. Bul jerde bólistiń durys túspeýi de másele týyndatyp otyr. Qytaı qalaı ishki taýar óniminen aldyńǵy qatarly elge aınaldy? Ol eń birinshi halyq sanynyń kóptigine baılanysty. 1,5 mıllıard halyq eń aldymen tamaq ishýi kerek. Udaıy óndiris bar da ulǵaımaly óndiris bar. Qytaı sonyń 2-shi satysyn tańdaǵan el. 1,5 mıllıard halqy bar eldiń ár adamy 100 ıýandyq taýar jasasa onyń ózi qansha  mıllıon bolyp ketedi? Qytaıda 200 mıllon turaqty tirkeýi joq «aqpalar» bar. Solardyń da tegin jumys kúshin paıdalandy. Kún kóris qamynyń arqasynda ishki taýardyń eksporttaǵy úlesin arttyryp otyr. Taýarlary da sapasyz, soǵan qaramastan laıyqty bazaryn taba biledi.

– Al Qazaqstan she?

– Elbasynyń osy joldaýy – ekonomıkany qoldaýy dep bilemin. Osynda júrip jatqan jekeshelendirý prosesi de óz aldyna ıgi is. Elimizdiń ınfraqurylymdyq salasy damý ústinde. Bizdiń «Ulttyq qorymyz» qosymsha kúshimiz. Damý barda daǵdarys bary zańdylyq. Naryqtyq ekonomıkaǵa sharýashylyǵy qatysty kez-kelgen eldiń basynda bolatyn jaǵdaı bul. О́rttiń ózinen buryn tútini kórinedi. О́zge eldiń basyndaǵy daǵdarystan óz elińe salqynyn sezdirmeý  múmkin emes. Osy jaǵdaıda eldegi ekonomıkalyq turaqtylyqty birqalypty ustaýǵa «Ulttyq qorymyzdyń» septigi zor. Muny men Elbasynyń kemeńgerligi dep bilemin.

– Jalpy biz shıkizattyq sektorǵa táýeldimiz. Jeńil ónerkásip salasy damymaı jatyr...

– Bárin birdeı óndire berý shart emes. Biraq qolda bar múmkindiktiń barynsha tıimdi jolyn qarastyryp, tirshilik etý kerek. Bizde aýyl sharýashylyǵy men mal sharýashylyǵynyń negizinde kóptegen paıdaly ister atqarýǵa bolady. Mysalǵa álemdik naryqta ózindik orny bar ózimiz sııaqty elderdi alaıyqshy. Halyq sany men múmkindik uqsastyǵy turǵysynda aıtyp jatyrmyn. Jańa Zelandııany, Avstralııany qaraıyq. Olardyń da halqynyń sany birneshe on mıllıon, biraq sonysyna qaramaı Avstralııa 1,5 mıllıard Qytaıdy sút ónimimen qamtamassyz etip otyr. Qolda bar, óndirýge múmkindik bar kásiptiń basyn shalyp kórýge tıistimiz. Aýyr ónerkásipter munaı, temir, kógildir otyndarymyz, taý-ken óndirisi barlyǵynyń tıimdi paıdalaný kózin taýyp, halyqty jumysqa tartý kerek. Mysaly astyq eksporty jóninde Qytaımen kelisimshartyn bir jańalap alsa bolady. Sebebi, Qytaıda qazir aýyl sharýashylyǵyna bóliner jer kólmeiniń tarshylyǵy iship-jemniń tapshylyǵyna ákelýde. Bul bylaıynsha aıtqanda Qazaqstan úshin úlken oraı desek te bolady.

Áńgimelesken B.Ábdilda