Eldigimizdiń ólshemi – Ulttyq qabiristan(panteon)

 Elbasy Ulytaýdaǵy suhbatynda búgingi kúni ózekti bolyp otyrǵan  birneshe mańyzdy máselelerge atap aıtqanda – tilimiz  ben dinimizge baılanysty túıitkilder, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq týrasynda jáne qubylmaly geosaıasat jóninde oılaryn ortaǵa sala kele, elimizdiń ótken tarıhy jaıly, qazaq memlekettigi týraly sóz qozǵady. Sóz joq Elbasynyń «Ulytaý tarıhta úlken oryny bar, qasıetti jer. Qazaqtyń dalasynda mundaı qasıetti oryndar kóptep kezdesedi. Shyǵystaǵy  Berel qorǵany, Ortalyq Qazaqstanda Ańyraqaı dalasy, batysta Altyn Orda handary otyrǵan Saraıshyq qalasy, al ońtústikte Túrkistan tur», - dep erekshe atap kórsetýinde úlken mán jatyr. Jastardyń el tarıhyn bilý kerektigin, óz tarıhyn qurmettemegen halyq memlekettiginen aırylý qaýpi zor ekendigin eskertken, Elbasy oıyn ary qaraı sabaqtaı kele Túrkistandaǵy ulttyq panteon jaıly tarqatyp jazýdyń oraıy kelip otyr.

Qoja Ahmet Iаsaýıdyń ómirbaıany men onyń kesenesiniń sıpattamasy tarıhshylar men geograftardyń, saıahatshylar men shyǵystanýshylardyń, arheologtar men sáýlet ónerin tanýshylardyń eńbekterinde jıi baıandalady. Ǵımarattyń záýlim sulbasy qalaǵa onshaqty shaqyrym qashyqtyq qalǵanda-aq kórine bastaıtyn, Túrkistannyń bas eskertkishiniń alyp jáne asa kórikti pishini zııaratqa kelgen adamdy da, týrısti de tánti etedi. «...Qurylys dúnıe júzinde salynǵan keremet ǵımarattardyń jáne adamzat balasynyń tańǵajaıyp týyndylarynyń biri» – dep jazady HVI ǵ. belgili tarıhshysy Fazlallah ıbn Rýzbıhan Isfahanı. Sonaý zamandardan eldiń nazary túsken sáýlet óneriniń dara úlgisi retinde eskertkish «IýNESKO-nyń álemdik mura tizimine» alynǵan. Orynbordyń general-gýbernatory N.A. Kryjanovskııdiń aýdarmashysy Mır-Salıh Bekchýrın bolsa Túrkistan qalasyn kelip tamashalaǵan soń «Adam qolymen somdalǵan ǵajaıyp dúnıe sol zamandaǵy sheberlerdiń daryndylyǵyn kórsetýmen qatar qazirgi kórkemdik dúnıelerge de úlgi bolarlyq deńgeıde...» – dep jazdy.

Bul ǵımaratqy Orta Azııada qaı jaǵynan bolmasyn teń keletin qurylys joq. Bizdiń toqtalmaǵymyz qaıtalanbas bitimdi dara ǵımarat retinde baǵalanǵan keseneniń taǵy bir qyry elimizdiń ıgi-jaqsylary jerlengen ulttyq panteon retindegi qyzmeti. Sózimizdiń dálel bolarlyǵy Áziret Sultan, Sheıh-ýl mashaıh atanǵan Iаsaýı  kesenesinde jerlengen tarıhı tulǵalardyń tizimi jazylǵan taqtaısha.

         El arasynda ádildigimen, aqyldylyǵymen  qurmetke bólengen handar: uzyn oqty Ondan sultan,  Esim han, Jáńgir han, Táýke han, Bolat han, Sámeke han, Ábilmámbet han, Abylaı han, eldi qasyqtaı qanyn aıamaı jaýdan qorǵaǵan batyrlar: Shaqshaq Jánibek, Qanjyǵaly Bógenbaı, Shekti Tileý, Adaı Shoǵy t.b.  El men eldi jarastyryp, aýyzbirshilikti nyǵaıtyp otyrǵan qyzyl tildi sheshen-bılerden: Qaz daýysty Qazybek, Shoń bı, Qaraýyl Qanaı bı, Baǵanaly Babyr bıler ózderin Uly babanyń qasyna ákelip jerleýdi urpaqtaryna ósıet etip qaldyrǵan. Mundaı ulttyq panteondardy basqa elderden kóp kezdestire almaıtynyń taǵy da aqıqat. Egıpettegi faraondar jerlengen alqapty ulttyq panteon deýge onsha kelmeıdi. Sebebi Faraondardy óz tarıhtarynyń ajyramas bóligi retinde qarastyratyn halyq ta qalmady. Dúnıe júzindegi ulttyq panteondardyń áıgilisi Ulybrıtanııada ornalasqan. Mundaǵy panteonnyń ózindik ereksheligi bir buryshy el bılegen patshalar men patshaıymdarǵa, endi bir buryshy uly aqyndarǵa, taǵy bir buryshy fılosoftar men ǵalymdarǵa arnalǵan. Sonymen qatar Fransııanyń ulttyq panteonyn da osy sanatqa jatqyzýǵa bolady. Anglııadaǵy panteonnyń qalyptasýy tabıǵı jolmen júrse, Fransııanyń jaǵdaıy basqasha edi. HVIII ǵasyrdaǵy fransýz býrjýazııalyq revolıýsııasy kezinde fransýzdar ózderiniń dańqty uldaryn jerleıtin arnaıy panteonnyń negizin qalaıdy. Ony arnaıy revolıýsııalyq komıtettiń sheshimi arqyly bekitedi.

Qoja Ahmet Iаsaýı kesenesiniń ulttyq panteon bolyp qalyptasýy Túrkistan qalasynyń qazaq handyǵy qol astyna ótýimen tikeleı baılanysty boldy. Túrkistan qalasy keıingi ortaǵasyr kezeńinde naqtylap aıtsaq 1598 jyldan bastap Qazaq handyǵynyń astanasyna aınaldy. Osy kezden bastap Túrkistanda Iаsaýı kesenesine ataqty tulǵalardy jerleý rásimi birjola jolǵa qoıyldy. Keseneni 1723 jyly qazaq dalasyna shapqynshylyq jasaǵan jońǵarlardyń ózi búldirmeı aman saqtaǵan. El arasynda saqtalǵan ańyz boıynsha jońǵar bıleýshisi Sevan Rabtan túsinde Iаsaýı babamyzdy kórgen. 20 jyl Túrkistanǵa ıelik jasaǵan jońǵarlardan kesene osylaısha búlinbeı din aman qalǵan.

       Ǵasyrlar eleginen ótken Iаsaýı kesenesinde jerlengen tarıhı tulǵalardyń búgingi kúnge aty-jóni belgili bolyp otyrǵany 178 tulǵa. Árıne bul tolyq tizim emes ǵylymı zertteý jumystarynyń nátıjesinde jyl saıyn tolyǵyp otyrary sózsiz. Kesenede  jerlengen tulǵalar qatarynda memlekettiliktiń sımvoly bolyp tabylatyn handardyń jerlenýi ulttyq panteonnyń mańyzyn arttyra túsedi. Esim han, Salqam Jáńgir, Jánibek han, Táýke han, Qaıyp han, Tursyn han, Sámeke han, Bolat han, Ábilmámbet han,  Abylaı han, Qasym sultan (bul Kenesary hannyń ákesi), sonymen qatar HVIII ǵasyrdyń orta tusy men HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysy aralyǵynda qazaq rýlarynyń basynda turǵan sultandardyń birazy jerlengen. Sultandardyń ishinde ataqtysy da bedeldisi  Baraq sultan men Ábilpeıiz sultandar.

    Kesenede jerlengen qazaqtyń ıgi jaqsylarynyń ekinshi tobyna rýhanı qaıratkerlerdi jatqyzamyz. Rýhanı qaıratkerlerdiń ózin ekige bólýge bolatyndaı. Aqtan abyz, Qosdáýlet Nurbı abyz, Shanshar abyz, Arǵyn Súgiruly Meshitbaı,  jalaıyr Narynbaı áýlıe, naıman Qonaqaı áýlıeler taza rýhanı jetekshiler bolsa, rýhanı tulǵalardyń ekinshi bir bóligin aýzy dýaly bıler quraıdy. Bılerdiń qatarynda qaz daýysty Qazybek bı, Qaraýyl Qanaı bı, Shoń bı, Shashtyǵul bı, Úsen bı, Kúlen bı, baǵanaly Babyr bı, Qarameńdi bıler Iаsaýı babamyzdyń janyna arnaıy ákelip jerlengen. Kesenede jerlengen tulǵalardyń úshinshi tobyna eldi jaýdan qorǵaǵan batyrlar jatady. Mataı Bóribaı batyr, Adaı Shoǵy batyr, Shekti Tileý batyr, Taraqty Naımantaı batyr, Tobyqty Kókenaı batyr, Qanjyǵaly Bógembaı batyr, Shaqshaq Jánibek batyr, Qoralas Jaýǵash batyr, Qoıkeldi batyr, Tekeı batyr, Shoban batyr, Qoılybaı batyr bas aıaǵy 40 batyrymyz kesenede máńgilik tynys tapqan. Bul batyrlarymyzdyń barlyǵy da alash balasyn jaýdan qorǵaýda erligimen kózge túsken dara tulǵalar. Esimderi qazaq tarıhyna altyn árippen máńgilikke qalanyp jazylǵan tulǵalar. Batyrlardyń barlyǵy boılaryna úlken qasıet qonǵan arýaqty tulǵalar ekendigin mynadaı-aq baıqaımyz.  Mataı rýy jaýǵa shapqanda Bóribaılap urandaıdy. Tileý batyrdyń urpaqtary búgingi kúni shektilerldiń ishinde úlken bir qaýym eldi qurap Tileý-Qabaq rýyna aınaldy.

  Oıymyzdy Elbasy N.Nazarbaevtyń  «Qazaqtyń tarıhy óte tereń. Bizdiń eldigimiz, arǵy kindigimiz Ǵundardan bastaý alady. Ǵundardan keıin Kók Túrikter, onan keıin Altyn Orda dáýirine ulasady. Altyn Ordanyń orynynda Qazaq handyǵy qurylyp, búgingi táýelsizdikke qol jetkizip otyrǵan jaıymyz bar» degen ulaǵatty sózimen aıaqtaǵandy jón kórdik. Búgingi táýelsizdikke ulttyq panteonda máńgilikke tynys tapqan árýaqty babalarymyzdyń eńbeginiń arqasynda qol jetkizip otyrǵanymyzdy keler urpaqqa amanattap jetkizý,babalar árýaǵyn ulyqtaý, ulttyq panteonnyń qadir-qasıetin jete túsindirý bizder úshin tarıh júktegen uly mindet.

Dúkenbaev Nurlan Musaǵalıuly,Tarıh magıstri, «Áziret Sultan» memlekettik tarıhı-mádenı qoryq-murajaıy, bólim meńgerýshisi