• USD 468.56

  • EUR 497.56

  • RUB 7.3

  • CNY 67.18

28 Naýryz, 12:52:51
Almaty
+35°

18 Tamyz, 2017 Ult bolmysy

Tas kómirdiń shoǵy (tarıhı-derekti áńgime)

Qarqaranyń qara topyraǵy ezile-ezile qara sý bolyp sary topyraqqa sińip jatty. Ol ezilgen saıyn Súıdiń-Kúreniń aspany egilip, jylap turdy.

(Aqtóbe qalasyndaǵy dombyraǵa qoıylǵan eskertkish)

«Ult bolmysy» jýrnalynyń «Alash joly»

ádebı shyǵarmashylyq báıgesine, úzdik proza atalymyna.

Avtordyń búrkenshik aty: Meıirim

09.06.2017

 

 

Alashtyń azattyǵy jolynda qurban bolǵan erlerge arnalady!

 

 

 «Qytaı jerinde, Shynjań óńirinde Qojeke Nazaruly degen áıgili kúıshi ótken.

Qazaqstannyń shyǵys óńirindegi kúıshilik mekteptiń ókili retinde Qojekeniń daryn tegeýrini Qurmanǵazy, Táttimbet sııaqty uly kúıshilermen óreles.»

                                                                                                 (Aqseleý Seıdimbek)

                                           

                                              Qamshy basar

 

       Ileniń taýdan qular tusyn qonys qylǵan Rabat tóreniń aýylynda búgin tań atpastan qarbalas.  Esik pen tórdeı jaraý baıtaldy jaıratyp tastaǵan jigit-jeleń úıirge jańa túsken besti aıǵyrdaı jalań qaǵady. Biri bilegin túrip jiberip, baıtaldyń jon terisin qolmen ireıdi. Ekinshisi et jiliktep, qazy tilýge daıyndalǵandaı onsyzda qylpyp turǵan báki, sapylaryn qaıraqqa qaıta-qaıta janıdy. Endi biriniń qolynda pyshaǵy bolmaǵanmen aýzynda qyljaǵy bar. Ishek-qaryn arshyǵan qyz-kelinshekterdi qaǵytyp, eldiń ishek-silesin qatyryp, qaǵynyp otyr. Qysyr sóz, jarasymdy qaljyńǵa qyz-bozbala jadyraı kúlisip, jamyraı dýyldasady. Tek bazary tarqaǵan kekse qatyndar muryn tyrjıtyp, bas kegjıtedi. 

-Kúsháli jegen kúshikteı nemenege jyrtyńdaıdy osylar,-dep kúńkildep sóıleıdi.  It pen balaǵa zekigensip, kirpiksheshenshe jıyrylady.

      Kún arqan boıy kóterilgenmen tóre úıiniń túńligi túrilmedi. Segiz qanat, súıekti ordaǵa kirip-shyǵatyn úlken ul Ábilqaıyr ǵana, basqa jan balasy jolamaıdy. Ábilqaıyrdyń da kirgeninen shyqqany tez. Qabyrǵaly Qyzaı rýyna qabaǵyn baqtyryp qoıǵan qatal áke sońǵy kúnderi tolǵaǵy jetken áıeliniń týar sátin kútken jandaı mazasyzdanǵan. О́ziniń kóńil-kúıi bolmasa ózgeniń de eki aıaǵyn bir etikke tyǵyp, qutyn qashyryp jiberetin kúıgelek edi. Bul joly da qabar ıtteı kúdireıip, jaýar bulttaı túnerip júrdi. Qarajorǵasyna qonjıyp minip, qaraýyl shoqyǵa kúnige eki bardy. Qaraıǵan atty kórinse kútip turýǵa taǵaty jetpeı, kisi shaptyryp habar alǵyzdy. Aqyry shydamy taýsylyp, jortýylda ábden ysylǵan álekedeı jalańdaǵan on jigitti attandyrǵan.  Bir baǵytqa bet túzegen solardyń qaı jaqqa, nendeı maqsatpen ketkeni bylaıǵy jurtqa jumbaq, tek tóre men balasyna málim. Sol ondyq keshe aqsham jamyraı attarynyń qan-sorpasyn shyǵaryp aýylǵa alqynyp jetken. Qastaryna baran atty bóten bireý ilesipti. Beısaýat jolaýshyny basqaǵa emes tap tóreniń qonaq úıine tótesinen túsirgende  sorpa-sýyn syrttan aıyratyn qydyrympazdar men tútin ańdyǵan qatyndar «áp bárekeldi» desip, erin jalap, jutqynshaq tartqan. Ettiń pisken, qazannan túsken ýaǵyn shamalap-aq bardy, biraq dám tarpaı joldan qaıtty bári. Tóreniń tóleńgitteri abalaǵan tóbetterimen birge tóbeniń ústinen qarsy alǵan.

-Qonaq sharshańqy, qonaqasy erteń beriledi degen habardy estirtken. 

                                                  

                                                    ***

Qarańǵy túnekten yńyranǵan ún shyqty, óz daýysy sekildi... Áldene syqyrlaıdy... Esikten bireý kirdi. Túr-tulǵasy jendetke uqsaıdy. Jendet kúmpildetip kúbi pisti. Qymyzdyń qyshtylqym ıisi tanaý qytyqtady.

-O, toba! Túrmede qaıdaǵy kúbi, qandaı qymyz?-dedi kebersigen erinin áreń ıkemge keltirip. Tańdaıyn tilimen dymdap, tamsandy.

Jendet, ilbip basyp ersili-qarsyly súıretilip júrdi de qoıdy.

-Ne istemek oıy bar?

Kózin syǵyraıta ashyp, teńselgen sulbadan janar taıdyrmaı ańdyp jatyp uıyqtap ketipti.

  ...Manaýrap jatyr, esi kiresili-shyǵasyly... Árnárse oıǵa túsedi...

     Tas kómirdiń shoǵy kókirek pen jotanyń dal-dulyn shyǵarǵaly jendetterdiń qoly jeńildep sala bergen. Tergeý men tepkileýin doǵarǵanmen qabaqtaǵy syz so qalpy... Sasyq kúzenshe shaqyldap ámir etedi, jylmıyp júrip-aq o dúnıeniń tozaǵyna tobyqtan malyp, torǵa túsken torǵaıdaı shyrqyratady. Bul jurttyń tili maıda, dini qatty ekenin  burynnan biletin. Balasyna deıin qurbaqa, tyshqandardy qorlap oınaǵandy unatatyn bezbúırektiginen shoshýshy edi. Biraq solardyń qolyndaǵy qaýqarsyz jándiktiń kúıin keshemin dep oılamapty. Abaqtyǵa alǵash ákelgen kúni qaba saqal sibeni* eldiń kózinshe jazalaǵan. Tirideı otqa qaqtap óltirdi. Qol-aıaǵyn shynjyrmen shandyp baılaǵan tutqynnyń shyjǵyrylǵan denesinen shyqqan ıis qolqany qapty, shyńǵyrǵan daýysy saı-súıekti syrqyratty. Mundaı ıis pen daýysqa bertin kele eti úırenip ketken. Jazager jendetter dedektetip jetelep bara jatqanda da oıyna ólim kirip, boıyna qorqynysh mańaılaǵan joq. Qansha qınasa «qyńq» etpegen qazaqtyń beriktigine túrmedegi tutqyndar turmaq  jendetter de tańǵalǵan.

  Keýdesin kótere almaı apta boıy aýyrlap jatty. Tánniń jarasy jeńil-aý, at arqasyndaǵy jaýyrdaı bir aýnaǵannan qalmas. Al jannyń jarasyna ne daýa?!  Orysqa bastyrmaǵan ór keýdege qytaıdyń tańba salǵany qan qaraıtyp, súıek jasytady. Ári osy qorlyqqa ıtermelegen ózge emes, óz aǵaıyny. Attyń túgindeı qalyń eldiń ishinde júrgen attyń tóbelindeı az ǵana qazaqtyń alaýyzdyǵyn oılasa bul ómirden baz keshedi.

 Qarap otyrsa aırandaı uıyǵan berekeni irkitteı iritken osy alty baqan alaýyzdyq eken. Tap osy alaýyzdyq kesirinen elin qonaǵyna bıletti, jerin tastap jat bosaǵany saǵalady. Endi mine, abaqtyda azap kórip, qorlanyp otyr. Qarsylasýǵa qolda qarý, basta erik, boıda dármen joq. Pende úshin budan asqan sor bar ma?..

  Sóz suramas buryn, súıegin tanyp alý qazaqtyń qanyna sińgen ejelgi ádet. Jatty jaqyn qylý, bótendi baýyr qylýda bóri baıraqty jurttyń aldyna túsken jan joq. Alystan at arytyp jetken qonaq tórge shógip, baǵlannyń basyn mújip, baby kelgen qymyzynan shól qandyram degenshe otaǵasyna súıekshatys bolyp shyǵatyn. Álginde ǵana ımene attaǵan taldyryqtan bul úıdiń myń jyldyq qudasy, júz jyldyq kúıeýi nemese naǵashysy men jıeni bolyp shirenip attanatyn.  О́ris bolmas saı úshin, minis bermes taı úshin urys shaqyryp  daýlasý, jigit jumsap, mal aldyryp jaýlasý qashanda bolǵan. Biraq tý kóterilip, uran salǵanda atqa qonbas er joq edi, umytylmas kek joq edi.  Kúni keshe quryq siltesip,  tóbelesip júrgen órkókirek tentekter tize qosyp qatar shabatyn.  Sóz talastyrǵysh, qudiret jarystyrǵysh baı-baǵlandar ata kegin umytyp, bátýaǵa keletin. Altaı men Alataý, Arqa men Atyraýdyń alabyn jaılaǵan qalyń qazaqtyń birligin kórsetshi degenge burynǵylar rýlyq shejiresin tarqatyp, týystyǵyn aıtar edi. Jat janynan túńilip, búlik izdegen dushpan raıynan qaıtar edi. Tyńdaǵan jas ulaǵat alyp, dos qýanatyn. Endi mine eldiń birlik-berekesi tap sol qut baılanǵan tustan setinep otyr. Zaýaldyń beti qatty... 

     Túrmeniń tar tósegine bókse artqan boıda qaýmalaǵan qalyń oı atoılap shyǵyp, talaı márte alqymnan alǵan. Búgin de jan taptyrmaı tur.

    Betege ketse bel qalar, bekter ketse el qalar, berekeń ketse neń qalar deýshi edi, bul qazaqtan bári ketken sekildi. Áýeli tóre balasynyń aýyzbirligi ketti. Tóreniń orny tórde edi, eki tizgin, bir shylbyr sonda edi. Tóre tóbedegi shańyraq bolsa ózgeler shanshylǵan ýyq, kerilgen kerege edi. Búginde sol shańyraq joq. Shanshylar jer tappaǵan ýyqtar shashylyp jatyr, keregeler kerýsiz qalǵan... Nege búıtti? Kim kináli? Keleshegin boljaı almaǵan han ba, oǵan senim artyp, sońynan soqyrsha ergen qarasha ma? Babalardan amanat bolyp qalǵan jer qaıda? Jer ıesi el qaıda? Aqtaban shubyryndy, alqakól sulamaǵa shydaǵan qazaq, botqa jegen orystyń bopsasyna qalaı tótep bere almady? Handa qyryq kisiniń aqyly bar deýshi edi ǵoı, nege aldandy? Kıgizgen shekpen men taqqan shenge basqany satýǵa bolatyn shyǵar, biraq bı-tóreler bostandyqty qalaı buldady?  Zaman tozdy ma, adam azdy ma? Bul qazaqtyń jaratqanǵa qandaı jazyǵy bar?        

 ...Kúńirenip ketti, oń jambasynan solǵa qaraı ázer degende aýnap tústi.

Bireý ilbip basyp, ersili-qarsyly súıretilip júr. Tanys sulba...Kim ol?

         ...Manaýrap jatyr, esi kiresili-shyǵasyly...

 

*Sibe - Qytaı Halyq Respýblıkasynda resmı túrde moıyndalǵan 56 ulttyń biri. Soltústik-Shyǵys Qytaı men Shynjań aımaǵyn mekendeıdi.

 

                                                      ***

                                        

      Tús kórgendeı. Túsi emes óńi sekildi. Bastan ótken jaǵdaı, sanada saqtalyp qalǵan sartap sýret.

     Qarańǵy túnde qozǵalǵan kósh tań qylań bere Qabandynyń qarly ıyǵyna taban iliktirgen. Túni boıy jan balasyna til qatpaı mylqaý adamsha jalǵyz jortqan edi, at basyn irkip, artyna qarady. Kedeı qyzdyń jasaýyndaı jadaý kóshtiń aldy taıaq tastam jerge kelse, sońy etekke endi ilinipti. О́zderi túgil júk artar kólikteri de týǵan jerdi qımaǵandaı aıaǵyn ilbip basady. Kótenzorlyqpen kóshke ileskeni kórer kózge kórinip tur.

    Qarqaranyń aspany ejelden jylaýyq, qardan qalpaq kıgen Hantáńiriniń etegine bult úıirilse boldy eńirep-bozdap qoıa beretini bar. Búgin de kúnniń raıy ókpeshil balanyń óńindeı buzylyp tur eken. Júrek tusy shymyr etti de kóz aldy tumandanyp ketti. Qolymen sıpalap, belbeýine túıilgen betoramalyn izdegen. Balalyǵy ótken Nazardyń jurtynan keshe bir ýys topyraq alǵan, túıinin sheshpesten murnyna taqap qushyrlana ıiskedi. Týǵan jerdi álden saǵyna bastapty, tanaýynan kirgen jupar tula boıyn balqytty. Tereń kúrsindi, ishten shyqqan ot-jalyn attyń jalyn jelpidi. Sol kúrsinispen bosaǵan kóńilin qataıtyp,  boıyn jıyp, túsin sýytty. Qasyndaǵy serikterine kóńil tolqynysyn sezdirgisi kelmegendeı shıraq ún qatqan.

- Eki júzge jetpeıdi ǵoı,-dedi aǵaıyn-týǵannyń kóbi kóshke ilespeı qalǵanyn bile-tura.

- Jıyrma bes tútin...

- О́zimizdiń Qurmandar ǵana,-degen qosamjarlasa shyqqan daýysty estidi. Kimdiki ekenine mán bergen joq, áıtse de kúmiljigen qos únnen úmitten kóri kúdikti sezdi. Osy qazir at basyn buramyz dep buıryq berse barlyǵy súıinshilep etektegi elge shapqaly tur. Biraq búgin qýanǵandar erteń zar jylaıtynyn bile me, búgin alǵys aıtqan ananyń aýzynan búrsúkúni qarǵys shyqpasyna kim kepil. Jerińdi alǵandar elińdi esirkeı qoıady degen ertekke basqa sense de bul senbeıdi. Alystyń eken ne jeńesiń, ne jeńilesiń. Jeńseń jasaısyń, jeńilseń jer qushyp topyraq asaısyń. Jeńgen jeńilgenmen eshqashan teń atynyń ulyndaı sóılespegen myna dalada. Bitimge kelip, basqynshymen jarasyp turý - qul bolǵanmen parapar. Sandyqta saqtaǵan pulyńdy salyq retinde tóleısiń, qajetińe jarat dep... Aıbalta ustar ulyńdy sarbaz esebinde beresiń, qojańdy qorǵa, oq at dep... Oǵan toısa, toqtasa jaqsy. Álpeshtegen qyzyńdy qalyńsyz alyp, toqaldyqqa surar, áýlıedeı qartyńdy saqaldan súırep, qamshymen urar. Býynsyz jerden pyshaq salyp, jandy qınar. Asyńdy iship, aıaǵyńa túkirer. Beresiń, kónesiń. Kónbeseń zańy men zakony arqyly  kógendep aparyp, zyndanǵa tyǵar...tar jerde shirip ólesiń...

      Sol sebepti shegir kózdilerge áýel bastan shekesinen qarady, qalyń Albannyń bas ımeýin qalady. El qydyrǵan seriligi men oıyn-saýyǵyn tastap Saýryqtyń qasynan tabylǵany da júrek qalaýymen bolǵan qamkóńil tirlik. Dombyrasyn er basyna ilip, shıti myltyq ustady, jasanǵan jaýǵa qol bastap shapty. Jeńgen joq, jeńildim de demedi. Qarqara men Shalkóde, Qarasaz ben Qaradalanyń saı-salasynda talaı erdiń basy qaldy domalap... Sol qurban bolǵan beıbaqtardyń tuqymy qurymaýy tıis. Istiń qıýy qasha bastaǵan tusta-aq aǵaıynǵa osyny aıtqan.

- Kindik qanym tamǵan jerde súıegim qalsyn, janyn aıaǵandarǵa jol ashyq,- dep bastapqyda kópshilik keýde toqpaqtap kónbegen. Biraq minez tanytqan týystyń keıbiri jattyń qoljaýlyǵy bola bastaǵanyn kórgen bette atqa qondy. О́z elińde júrip, ózgege kiriptar urpaq ósirgenshe basqanyń bosaǵasynda shirigenim artyq dep kúlli Albanǵa jar saldy. Eki júz úı erip shyqqan, sodan qalǵany mynalar... Jıyrma bes tútin...

     Jaýar kúndeı túnerip, qabaq túıdi. Qorjyndaǵy qara dombyrasyn sýyryp, aldyna óńgerdi. Qulaq kúıin keltirip birer qaqqannan-aq týlaǵan kóńildiń zary eki ishekke aýysyp sala bergen. Shanaqtan shyqqan sherli áýenmen jarysyp  kók kúrsindi, taý jańǵyrdy. Etekti ala bastaǵan jańbyr uılyǵysqan kópshilikke jetkende bul da kúıin aıaqtaǵan. Kóńildiń kiri shaıylyp, kádimgideı sergip qalypty. Aınalasyndaǵy aǵaıyn-týystyń da eńsesi óskendeı órekpip tur. Batyr boıyndaǵy bulqynǵan sezimge bóget bolmaıyq degendeı, únsiz tyńdap qalǵan kópshilik kúı aıaqtalǵanda, jamyrap bergen.

- Jańa kúı týdy, jańa kúı týdy...

-Áp, bárekeldi...

-Qudaı jolymyzdy ońǵarady,- eken desti shýlap. О́zgelerden bir taban jaqyny, jan joldasy Eginbaı ótimdiligin puldap kúıdiń atyn surady.  

- Shalqaıǵanǵa shalqaı ol patshanyń uly emes, eńkeıgenge eńkeı satyp alǵan qul emes... Esikten kirgen qonaqty tórge otyrǵyzǵan qazaq, eshqashan tóbesine shyǵarmaǵan. Shalqaıyp júrgenderińdi qaıteıin, erteń shalqaıǵan basyńa sháı qaınataryn bilmediń-aý aǵaıyn! Bul kúıdiń aty «Shalqaıma» bolsyn! Iа táńirim, keýdemdegi basym emes, belimdegi urpaǵymdy saqtaý úshin elden bezdim. Qotanyńnan shyqqanyń – Otanyńnan shyqqanyń emes. Ileniń arǵy jaǵy da bizdiń ata qonys. Qytaıdyń kózi qysyq bolǵanymen ózi pysyq. El sonyki bolsa da jer bizdiki. Jaratqan jolymdy ońǵar! Tarttyq,- dep osharylǵan kóshti bastap, kúnshyǵysqa bet alǵan. Qarqaranyń túıilip turǵan aspany sol sátte jer-dúnıeni qaltyrata kúrkiredi. Artynsha jańbyr sirkiredi.

- Qosh týǵan jer!-degen syńar sóz kómeıinen atylyp shyqty. Eki kózden egiz tamshy qatar yrshydy.

 

                                                       ***

Qarqara! Qaıran Qarqara! Atajurt! Qarqaraǵa qaıta-qaıta qaraǵyshtaı bergeni esinde. Qarqara da bularmen qımaı qoshtasty. Jaýyndatty, jylady, kóz jasyn ol da bulady, hanǵa jaltaqtaǵan qarashadaı  Hantáńirdiń qoltyǵynda qala berdi, shókken ornynan turmady.

     Qarqaradan - Tekeske tóteleı salsa eki kúnshilik jer. Biraq orys áskeri onda da barǵan, Tekes turmaq Quljany alǵan. Bosqyn qazaqtardy mańdaıdan sıpaı qoımasy anyq, qoısha tyrqyratyp qaıyra shegara asyrýy da yqtımal. Sol sebepti kóshti Buratalaǵa burǵan. Alataýdan qashqan jurt Altaıdan bir-aq shyqty osylaısha. Býyrshyn-Jemeneı óńirin tórt-bes jyl jaılap yldıǵa syrǵydy. Tarbaǵataı baýraıyndaǵy Qaraǵandy ólkesinde on jyl júripti aınalsoqtap. Eshkim betten qaǵyp, tóske ıtergen joq. Kereı ata balasy: «Qaraǵandyny qonys saıla, at basyn túbegeıli baıla»- dep aqedil nıet tanytqan. Tipti bul turǵan jerdi «Qojekeniń Qaraǵandysy», «Qojeke Qaraǵandy»- atandyrǵan. Biraq keýdedegi jumyr et Jetisý dep bulqynyp, soǵan jetsem dep julqynyp qoımady. Týǵan jerden tabany taısa da, jeline keýde tosyp, alystan bolsyn kóz sýǵaryp tursam dedi. Sondyqtan, Quljadan orys áskeri yǵysqanyn estı sala, Jetisýdyń órgibasy Tekeske kóshemiz dep el-jurtyn asyqtyrdy. Jolaı Saıram kólin aınalyp, Talqy asýyn asyp, eki jyldaı qyzaı naımanmen yryzdyq bólisip Nylqyǵa erý qondy. Aqyry at-kólikti tynyqtyryp alyp Kúnes, Toǵyztaraýdyń Muqyr, Jyrǵalań degen jerlerin basyp ótip Tekeske kelgen. Jıyrma bes úıli qurman irge ajyratpastan Úshqushtaı óńirine qazyq qaǵyp, birjola ornyqty. 

      Qaıran el, sengen el, jalǵyz atty kúıshiniń sońynan ergen el... Aqmyltyq boranda adasqan jylqydaı Alataýdan - Altaıǵa tartqanda biri kelip shaýjaıǵa oratylyp, kedergi keltirmepti. Ony qoıshy, qabaq shytyp, qarsy sóz aıtqany esinde joq. Árıne jol shyǵynsyz bolsyn ba?! Jasy jetkendi kárilik aldy, aýrý-syrqaý da bir jyrada qaldy. On jyldan asa kóship-qonǵan beımaza tirlik Úshqushtaıǵa jetkende baıyrqalaǵan. Bul da moıyndaǵy aýyr júkten arylyp, bir sátke jeńildep, boı jasady. Bastysy aǵaıyn-týǵanyn aýyr saparda saqtaı bildi, úmitin aqtaı bildi. «Bul dúnıede tyndyrǵan isiń qane»- dep búgin janalǵysh kelse de osy qyzmetin buldap, arǵy ómirge ókinishsiz attanar edi.

    Áıtse de armansyz adam, qanatsyz quspen teń. Sary orystyń qursaýynan qutylǵan azǵantaı aǵaıyndy qara qytaıdyń azýyna iliktirip, arandatyp almaý - basty maqsat, uly murat edi. Sol úshin de jergilikti ulyqtardyń zań-jarlyǵyna baǵynyp, beıbit tirlikke beıil tanytqan. Biraq el arasynda sóz jata ma?! Bosyp kelgen qazaqtyń noqtaustary – orysqa shapqan baǵlan batyr degen áńgime demde taraǵan. Orys dese otyrǵan jerinde omalyp, úıinen shyqpaı qamalyp qalatyn qorqaq shonjarlar estigen boıda elirip jetken. Beldeýine kezek-kezek at baılap, azǵana jyl Quljany orys bılegende kórgen zábirin aıtqan, jekjat bolýǵa yńǵaı tanytqan. Aýyldan attanǵan bette estigenin eki eselep, batyr-kúıshiniń dańqyn asyryp baqqan. Aqyry sol daqpyrt Ile generalynyń qulaǵyna shalyndy, ol arqyly Beıjińdegi Ejen hanǵa jetti.

     Arada jyl aýnamaı jatyp, Ejen hannan tartý-taralǵy kelgen. Ulyqtar barynsha zoraıtyp, áspettep jetkizgen syılyǵynyń tóresi barmaqtaı kók tas. Aınala kúmispen kómkerilgen, tóbesinde shashaqty baýy bar, túbine patsha tańbasy soǵylǵan. Eldiń sózine qaraǵanda bul Ejen hanǵa eńbegimen jaqqan ýázirlerge ǵana buıyratyn uly belgi, munymen tipti shegaradan ary-beri tergeý-tekserýsiz ótýge qaqyly. Kók tasqa kóz aıyrmaı qarap turyp, azdap tiksinip qalyp edi. Teristiktegi shegir kóz ben shyǵystaǵy qysyq kózdiń kózderi bólek bolǵanmen kózdegeni bir eken-aý degen ishteı... Orystyń saryala salpynshaq, ataq-dańqyna satylǵan qazaq az ba, boıymdy bylǵamaıyn dep bas tartýǵa oqtaldy da, oıynan lezde aınydy. Qara basymdy ımeımin dep júrip, qaraıǵan jurtymdy qyryp almaıyn degen... Kelimsek bolyp turyp, kekjıip minez tanytsam kesirim basqa jurtqa tıer dep qaýiptengen. Patshadan kelgen syılyqty súlesoq qabyldap, zorlana jymıyp, ómirinde tuńǵysh ret ótirik kúlgen.

Patshanyń shapaǵatyna ıe bolǵan soń-aq qara basynyń dańqy Tekesten asyp, Ileniń sýyn sapyrdy. Al daqpyrty qos ózenmen birge aǵyp shegaradan ótken. «Qojekeniń kóshi jolda qyrylypty», «mońǵol men qytaı sherikteri keskilep óltiripti» degen jel sózdi estip jaǵasyn ustap otyrǵan arǵy bettegi aǵaıyn aqsarbas aıtypty áýelgide. Artynsha «Qojeke baýyrym qaıdasyń» dep olar da qoparyla kóshken. Elge el qosylsa qut. Atajurttan ańyrap jetken albandardyń eshbirin kezinde kóshke ilespediń dep kózge shuqyǵan joq, árbirine qonys kesip berip, baýyryna tartty. Birer jyldyń ishinde-aq bosqyndar aýyly úsh júz tútindik irgeli eldi-mekenge aınaldy.

 

                                                    ***

-  Qaıran qazaq! Qaıteıin...

Bireý kele jatqandaı, aıaq sybdyry estiledi. Qarańǵy túnekten shyqqan yńyranǵan daýysqa ıttiń úrgeni, jylqynyń kisinegeni ún qosyp qulaqty kóteredi. Qudaı-aý, qaıda jatyr?! Itti qoıshy, túrmeniń jýyndysyn jalap júrgen buralqy bolar, al jylqy kisinegeni nesi?  Kisenniń syldyry bolar bálkim?!...

        Manaýrap jatyr. Dúnıe astań-kesteń. О́rtenip barady, ottan jeıde kıgendeı ystyq... Keýdege basylǵan shoqtyń biri ishke túsip ketken sekildi.  Shemen bop qatqan kektiń qolamtasyn qaıta-qaıta qozǵaıdy. Ol qozǵaǵan saıyn yzaly kóńil boz ingenshe bozdaıdy. Tula-boıy kúıip-janyp, shıyrshyq atady, ókinishten «ah» urady.

   Barlyǵy kórgen tústeı. Atajurtyn jatqa qaldyryp,kúni keshe bas saýǵalap qashqan edi. Arada jıyrma jyl ótipti. О́tken ýaqyt aqqan sýmen teń, qaıta aınalyp kelmeıdi, ekinshi múmkindik bermeıdi. Beldi bestisin beldeýge baılap, jaý kútken batyrdaı elegizip júrgen shaqta Saýryqtyń ólimin estidi.  Artynsha, Tazabek qaza tapty. Jetisýdyń árbir jýsanyn qanmen sýarǵan Kolpakovskıı degen áperbaqan áskerbasy qol bastap kelip, Ileni shapty. Apanyna tyǵylǵan arlan qasqyrdaı  Tazabek azý kórsetip, arpalysyp-aq edi. Degenmen qaýqary jetpedi. О́zin baılap, qolastyndaǵy eldi bóri tıgendeı tyrqyratyp áketken.

Saýryq pen Tazabektiń ekeýi de soǵysta ólýge sert bergen er edi. Aqtyq demi qalǵansha aq patshamen aıqasyp ótti. Armany joq. О́zderi ólse de, izi qaldy, el úshin etken isi qaldy. Qarqaranyń árbir qaraǵaıy olar týraly qapalana syr shertedi, Shalkódeniń shalǵyn shóbi jarysa shýlaıdy. Kók aspannan kún sóngenshe Hantáńir de qos batyrdyń erligin umytpas. Ol erlikti estigen jas ósip, erjeter. Atanyń kegin qýar, jerin daýlar. Kúnderdiń kúni bas kóterip bulqynar, uran shaqyryp julqynar. Demek, Tazabek pen Saýryqtyń arpalysta ótken ǵumyry tekke ketken joq. Shoq tastap ketti artyna. Sol shoq jýryqmańda sóne qoımas. Sóndirem degender tabylar. Ulyńdy qul, qyzyńdy kúń qylam dep attyń belin taldyryp, sar dalada sabylar. Biraq oǵan kózinde jalyny, keýdesinde namysy bar urpaq kóne qoımas. Esin jıǵan kúni-aq el tizginin eshkimge bere qoımas. Sol senim ǵana at qulaǵy kórinbes soqyr tumandaı kúdikti seıiltip, pás tartqan kóńilge úmit syılaıdy. Sol senim eńkish tartqan eńseni kókke kóteredi.

Jigittik dáýrendi bólisken qatar edi olarmen... Jaýgershilik jyldary birge jortty, áıtse de taǵdyr joly basqasha syzylypty. Ol ekeýi sekildi artyna dańq pen daqpyrtyn, erlik pen órligin qaldyra aldy ma?! Bul jalǵannan Qojekedeı beline qylysh baılap, qolyna dombyra qondyrǵan kúıshi ótkenin bireý biler, bireý bilmes. Aıýdaı aqyrǵan orystan qashyp, alyp ajdahanyń aýzyna kirgen beıbaq dep bireý sóger, bireý sókpes. Sopaıǵan basty emes, solqyldap ósken jasty saqtaımyn degen nıetin de túsinetin, uly armanyn uǵatyn urpaq keler. Bul da keter jalǵannan, máńgilik eshteme joq. Saýryqtyń ajaly orystyń ýynan bolsa*, Tazabek solardyń oǵynan ketti, al buǵan tas kómirdiń shoǵyn ázirlep otyr ázireıil... Qartaıǵanda qaraqshy atandyryp, qapasqa qamaǵan ulyqtar qadalǵan jerden qan, jabysqan jerden jan almaı tynbas. Tek jurttyń namysy synyp, jigeri qumǵa aınalmasa bolǵany, orystyń oıranynan qashqan el, atasy basqa shúrshittiń ordasyn kúzetken qul, oshaǵyn kósegen kúń bolmasa eken. Búgingi bar armany osy!

Tekestiń boıynda kerýen tonalǵanyn keshteý estidi. Saýdager sartty sabaımyn dep ustalǵan qazaq ustasynyń sózin sóılep Quljaǵa ketken. Ejen hannan kók tasty alǵaly, shúrshit ulyqtary kóp jerde yǵatyn, bul joly da bedelin salyp júrip jalaly qazaqty jazadan bosatyp kele jatqan jolda habarshy jetken. Qashqarlyq saýdager Bozadyrdan asyp, túndeletip Tekes boıyndaǵy «Selkildek» kópirdiń qasyna qonypty. Ákki qaraqshyǵa keregi sol, qarańǵy túnde talap áketken. Eki-úsh jigitti dereý attandyryp, el ishindegi jel sózdiń soǵysyn ańdyǵanmen urynyń soqpaǵyn taba almady. Kerýen basy qara sart Ile generalyna aryzdanyp ketipti desedi. Arada apta ótpeı  Súıdiń-Kúrege* shaqyrtty. Bir báleniń bolaryn sezse de, qasyna qara etpeı qarýly jasaqqa ilesip kete bardy. Sodan úı kórgen joq. Barǵan bette «irgeńe qonǵan kerýendi tonadyń» dep shúılikken ulyqtar bet-júzge qaramastan qapasqa tyqqan. Artynsha qyrǵyz balasyn* óltirdiń degen jala qosa jamaldy. Tekestiń boıyndaǵy Jylqyótkeldiń kók sýyna beline tas baılap aǵyzypty beısharany. «Qazaqtar qurtty»- dep aryzdanǵan qyrǵyz jaq, al «Qojeke men inisi Ybyraıym molda* óltirdi»- dep kýálik bergen bóten emes, talaı márte tabaqtas bolǵan tanys shonjarlar. Arasynda óz qazaǵy da bar. Jandy osy qınaıdy.

Shúrshit bekteriniń shıbórishe jabylyp talaǵysy keletin buzyq nıetin burynnan sezetin. Bar aıyby – noqtaǵa basyn bermedi, aıdaýyna júrmedi, aıtaǵyna úrmedi. Ejen hannyń syılyǵy arqyly bedeldi qazaqty satyp alyp, murnyn tesken taıynshadaı jeteleımiz degeni bolmady. Ile boıyndaǵy kúlli musylman ereýil jasaǵanda osyny aıqyn ańǵartqan. Bulqynǵan toptyń bel ortasynda júrmese de tileýlestik tanytyp, qoldaǵan. Ony jergilikti ulyqtar kórdi, bildi, ishine muz qatyp, kek saqtady. Sodan beride júrgen jerine qaqpan jasyryp, tuzaq qurdy. Ańdyǵan jaý aqyry alyp tyndy. Oǵan daýa bar ma?.. Tek, jattyń qoly jaǵany jyrtqan kezde qaryndas baýyr balaqtan tartady dep kim oılaǵan?!

Kúńirenip ketti, tór kórpeni ýmajdap aýnaqshydy.

-  Qaıran qazaq! Qaıteıin...

 

 

*Saýryq batyrdy qolǵa túsirgen orys áskeri ony birden óltirýge el ishindegi abyroı-bedelinen jasqanyp, úzeńgisine ý jaǵyp jibergen degen derek bar. Batyr osy ýdan aýyr syrqatqa ushyrap qaıtys bolǵan.

*Súıdiń-Kúre- Qytaı Halyq Respýblıkasyndaǵy qala ataýy. Kezinde Manjý handyǵynyń Ile general mekemesi ornalasqan. Soltústik Shyǵys Túrkistannyń áskerı, ákimshilik ortalyǵy bolǵan shahar.

*Tekes boıynda bolǵan qazaq pen qyrǵyz arasyndaǵy qandy oqıǵa. Balanyń ólimin Qojekege japqanmen qyrǵyz taraby basylmaı, alty qazaqty óltirip, «osy jáıtti qazaǵyńa baryp aıtarsyń»- dep bireýiniń qol-aıaǵyn baılap tastap ketken desedi. О́zderi dúrk kóterilip kóship, qonys aýdarǵan. Oqıǵa qazirgi QHR  Tekes aýdanyna qarasty Kókterek degen jerde bolǵan. Álgi jer áli kúnge  «alty qazaqtyń qany tógilgen jer» dep atalady.

*Ybyraıym- Qojekeniń inisi Tánekeniń balasy.

 

                                                       ***

 

      Kózinen jas syrǵanady. О́kinish jasy...

Dambalǵa saryp, kórpe-tósekti sataldaıtyn sarjambas ólimdi eshqashan qudaıdan suramaǵan. At ústinde sháhıd ketsem deıtin ómir men ólim týraly ońasha bir oılanǵanda. Biraq taǵdyr taqtasy basqasha órnektelipti. Bul týǵan sátte bálkim Súıdiń-Kúreniń osy bir qarǵys atqan mekeniniń topyraǵy búlkil qaqqan bolar... Qarqaranyń bultyn shaıqap, ómirge aıqaılap kelgen qara balanyń torsyq shekesine tas kómirdiń shoǵy jazylǵan shyǵar, kim bilsin?!

Qý janyn shúberekke túıip, talaı márte ajalǵa qarsy shapty. Qalmaqtyń naızasyna túırelmeı, qylyshyna týralmaı aman ótti, aýzynan ot búrkigen orystyń zeńbiregi men qoı qumalaǵyndaı qorǵasynnan da qudaı saqtady. Endi mine istikke shanshylǵan taýyqtaı otqa qaqtalmaq. Eki dúnıeniń tabaldyryǵyn túrmeden tapqandar az ba, biraq mundaı ólim qazaqtyń esh balasyna buıyrmaǵan shyǵar...

 Qytaıdyń azaby, qudaıdyń tozaǵynyń qasynda túkke turmas. Sodan saqtasyn! Ne bolsa da kóndi. Jaratqanǵa aryz aıtar, jamaǵaıynǵa ókpe artar reti joq. Táńir buǵan tıisti yryzdyq-nesibe, abyroı-bedel, erlik pen ónerdi amanattapty. Sonyń eshbirine qııanat qylmady. Baılyǵyn jurtpen bólisti, abyroıyn el úshin buldady, óner men erligin de qajet jerinde aıaǵan  joq. Birer jamanǵa bola qalyń qazaqty da qaralaı almaıdy. El ishi er azamatsyz emes. Qojeke ustaldy degende óz albany túgil, kereı men qyzaıdyń nebir jaqsy-jaısańy óre túregelip, at oınatyp talaı jerdi shańdatqan. Áıtse de bostan el emes, bodan jurt. Sóz ótpeı, qol jetpeı,  taıqy mańdaı tasqa urylǵan. Nıetin aıtsańshy solardyń, jan semirip, kóńil búrlenedi. Ásirese Rabat tórege eki dúnıede razy.

     Rabat pen Mamyrbek tóreler izdenip jatyr eken, Beıjińdegi ulyqtarǵa hat jazypty, tonalǵan kerýenniń qunyn tóleıtin bolypty degen habar  Súıdiń-Kúreniń tar qapasynan da sańylaý tapqan. Tóreniń tóleńgitteri túrmeni tóńirektep júrip kúnige bir mezgil sorpa-sýyn kirgizdi. Ulyqtardyń da urtyn maılaǵanǵa uqsaıdy. Kóp uzamaı-aq amanatqa bosanyp shyqty. Jalaǵa urynyp, jabyqqan kóńili áýel basta kóterile qoımaǵan. Alty jigit qaýmalap kelip, atqa demep mingizgende ǵana boıyna azdap jelik bitken. Taqymy at júrisin saǵynypty. Jol jorǵasy jylqy jeldirer kúreń tóbeldi bir tebinip aǵyza jónelgen. Qaýmalaǵan toptan quryq siltem alda otyrdy. Keýde tusyndaǵy jara orny syzdasa da syr bermedi. Kóńil aýlamaq bolyp aýyl-aımaqtyń áńgimesin aıtqan serikterimen sarańdaý sóılesken. Aýylǵa asyqty. Qyzǵa da qymyzǵa da elitpeıtin baısal kóńili qyzyl dombyraǵa jetsem dep órshelendi.

        Eki aı...О́miriniń sońǵy eki aıy...Úmit pen kúdik, ólim men ómir taıtalasqan alpys kún.  Qos tóreniń kepildik berýimen eki aı bostandyqta júrdi. Osy aralyqta jer jutsa da kerýen tonaǵan ury men buǵanasy qatpaǵan balany qara sýǵa batyrǵan qandyqol tabylar, naq qylmysker túrmege jabylar degen aǵaıyn-týǵannyń áıtse de úmiti aqtalmady.  Istiń beti beri qaramasyn baıqaǵan Rabat bastaǵan el aǵalary qaıta-qaıta qolqa saldy.

- Keler zaýaldy biz kóterelik, atqa min de atajurtqa tart, óz qazaǵyńdy tap,- dep beldeýge júırikterin kezekpen baılap digerlegen.

-Qasyńa qorǵaýshy qosyp beremiz, shegaradaǵy sherikterdi jaryp ótemiz,- dep biri tepsinse ekinshisi: -dıýana keıpinde ótkenimiz qaýipsiz ,- dep qýlyq oılasty. Biraq sonyń birine ılikpedi.

 -Qashqanym kináli ekenimdi aıǵaqtaǵanym. Batyr bolyp, el bastap ketken Qojeke qaraqshy atanyp kelipti degen kúńkildi estigenshe ólgenim artyq. Sóz támám!

     Kónbedi. Ury men qaraqshynyń ustalaryna da senbedi. Bostandyqtaǵy eki aıdy alańsyz ótkizgen. Qyzyl dombyrasymen armansyz syrlasqan.           

                                                       

                                                  ***

  Denesi kúıip-janyp barady. Ishi alaı-dúleı. Kózin kókke qadaǵanda kórgeni shańyraqtan shýaq shashqan sary kún.

- Qaıdaǵy kún. Kúnimiz batqan joq pa,-dedi ishteı. Shańyraq ta emes, shańyraq bop eles bergen temir tor shyǵar bálkim.

 Qaraterge túsken súlderin kóterip, túregelmek boldy. Qolymen sıpalanyp qabyrǵany qarmandy.

– Kerege sekildi... Álde qabyrǵasy temir tormen shegendelgen túrmege tastaǵan ba?! Qudaı-aý qaıda jatyrmyn?! О́limin be, tirimin be?!

 Kózi qaraýytyp, basy aınaldy. О́zine tónip kelgen bireýdi baıqaǵan bette bar kúshin boıyna jıyp, qarsy atylǵan. Kesheli beri tóńirektep júrgen jýan qaryn jendet sekildi, keńirdekten qylqyndyra qyryldaı til qatty.

-Kimsiń, atańa nálet?

-Batyr, batyreke... Qojeke,-degen tanys daýys qulaǵyna talyp jetti.  

-Kim?

- Qojeke kózińdi ash, Qojeke... Men - Rabat tóremin.

-Tóre...Munda neǵyp júrsiń? Álde seni de?..

Sheńgeli jazyla berdi. Talyqsyp qulady. Kúbirlesken adamdar daýysy estiledi. Tańdaıyna sý júgirtip, mańdaıyna dymqyl basyp jatyr.

-Tóre, el qaıda? Túrmede ne istep júrsiń, tóre? Bu qudaıdyń qaı mazaǵy? Qapas qaranyń orny emes pe edi, handy kim qamaǵan? Saýryq pen Tazabek qaıda? Árýaq qolda, atqa qon! Árýaq! Baqtııar! Attan!

Sandyraqtap jatyp, uıyqtap ketken. Tús kórdi. Saýryq pen Tazabek qosarly arǵymaqqa minip teristikke qaraı quıǵytyp barady eken... Qarsy betten jaý qarasy baıqaldy. At tuıaǵynan shyqqan shań, tumandaı kóterilip kúnniń betin kólegeılegenine qaraǵanda bir emes birneshe túmen. Ekeýi «Baqtııarlap» uran salady. Biraq sońynan ergen naızaly nóker joq. Jasanǵan jaýǵa jalǵyz qylysh, jalań keýdemen baryp urynbaq pa, nemene? Qos batyrǵa bolysaıyn dep atyn qamshylap edi, júrmedi. Saýyrdan doıyrmen eki osqanda janýar yshqyna ytyryldy da súrinip baryp túregeldi. Sonda baıqady, astyndaǵy qarajal tulpar temir shynjyrmen shiderlengen eken. 

-Atańanálet ózim túgil atyma da kisen salǵan ba?!

Qarǵyp túsip, qara shynjyrǵa qylysh urǵan. Biraq tasqa tússe maırylmas almas bileýdeı temirdi kese almady. Qaıyra saldy, qaıtadan keri tepti, shyńyldaǵyn úni qulaq tundyrdy. Sol ýaqytta áldeqaıdan án estilgen. Shaltabaıdyń daýysy...Týra qulaq túbinen shyrqaǵandaı anyq jetip tur, ánshiniń yrǵaǵyn tanyǵanmen, buryn-sońdy estimegen áýen.

‹‹... Ákesi Qojekeniń Nazar edi.
Nazardyń júrgen jeri bazar edi.
Qojeke men Saýryq tiri tursa,
Meni izdep artymnan bir barar edi.»

-O toba! Shaltabaı ómiri ánmen zarlamaıtyn er edi, mynaýsy nesi? Bizdi óldige sanap, joqtaý aıtatyndaı qara basyna ne kún týdy?


«...Meniń atym Shaltabaı,
Kúmisten soqqan baltadaı.
Oralǵa barǵan Shaltabaı,
Baryp qashan qaıtady- aı!››

 

- Qaıran Shaltekem! Saǵan da buǵalyq túsken be?! Baǵlan basyń qor bolǵan eken-aý?

Ánniń aıaǵyn kútpesten qarajalǵa qaıta qarǵyp mindi. Tóńirekke kóz salyp, Shaltabaıdy izdegen. Taba almaı alaqtap turǵanda qasyna jele-shoqyraqtatyp myń qaraly qol jetti. Bastaýshy ekeý, bireýin jyǵa tanymady, ekinshisin shyramytatyndaı. Saýryqtan aınymaıdy.

- Saýryqtyń asaý úıretkish balasy Uzaq emes pe mynaý?-dep surady óz-ózinen.  – Taıǵa mingen ul edi, top bastaıtyn serke bolypty-aý, anadan er bop týǵan eken, ata kegin qýǵan eken,-dedi razylyqpen kúbirlep. Jaý izdep, antalaǵan ásker shiderli atqa mingen buǵan qaırylmastan óte shyqty. Álginde Saýryq pen Tazabek ketken belden asqansha qas qaqpastan qarap turdy artynan.

- Atańanálet! Jasaqqa ilesip shaba almadym, atym tusaýly. Jaýǵa qylysh sala almadym, qolym baılaýly. Jaratqan saǵan ne jazdym?!

Músápir haline kúıingendeı alasuryp, kókiregin toqpaqtady. Bireý aýzyna sý tamyzyp jatyr, shólirkep qalǵan eken. Kebirsigen ernin dymdap, syzdyqtata jutty.

 

                                                    ***

 

Kúı tartqysy kelgen. Kókeıdegi sherdi syrtqa shyǵaryp jan saraıyn sýytpasa  bolmaıtyn sekildi. О́rtenip barady.

-Dombyra... dombyramdy ákel,-dep aıqaılady.

Jýan qaryn jendet bylq etpedi. Kesken tomardaı kúdireıip otyrdy da qoıdy. Oı-

Nurgali Nurtay

Avtormen onyń Facebook paraqshasy arqyly habarlasýǵa bolady.

Jazylyńyz

"Qamshy" silteıdi

Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.

Pikir qaldyrý

pikir