«Rýhanı jańǵyrý» qaıtse Qazaq joly bolady?

I. Rýhanı jańǵyrý degen ne?

Belgili fransýz ǵalymy, mádenıettanýshy jáne fılosof J.-K.Levı-Strosstyń bizdiń zamanymyzǵa qatysty «HHI ǵasyr – gýmanıtarlyq ǵylymnyń ǵasyry bolady, áıtpese ol múlde bolmaıdy» dep aıtqan batyl boljamy bar. Osy turǵydan kelgende  Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasy birqatar gýmanıtarlyq máselelerdi der kezinde kóterip otyr.

О́tken HH ǵasyr Qazaqstan úshin ındýstrıalızasııa dáýiri bolyp esepteledi. Keńes Odaǵynda jappaı ındýstrıalandyrý prosessi júrgenimen, onyń órkenıetegi jolyna saı, tabıǵatyna laıyqty modernızasııa sana bolmysynda oryn almady. Sondyqtanda «ındýstralandyrý» jáne «modernızasııalaý» kategorııalary keńestik zaman tájirıbesinde marksızm-lenınızm turǵysynan túsindirilip («sanany turmys bıleıdi»), olardyń Jańa zaman dáýirinen beri tarıhı qalyptasqan qundylyqtyq jáne mádenı bolmysy antogonıstik uǵymdar retinde kúı keshti. Búginde ındýstrıaldandyrýdyń óz betinshe sanany modernızasııalaýǵa alyp kelmeıtindigin keńestik tájirıbe tolyqtaı dáleldep berdi. Soǵan qaramastan jalań ındýstrııalandyrýǵa ǵana aıyryqsha kóńil bólinip, táýelsizdik jyldary onyń birneshe satysyn bastan ótkeripte tastadyq. Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń 2011 jylǵy jasaǵan halyqqa Joldaýynda Qazaqstan búginde ındýstrıalandyrýdyń jańa hám 4-shi satysyna – údemeli ındýstrııalyq-ınnovasııalyq damý baǵdarlamasyna ótý kerektigin jarııa etti. Kórip otyrǵanymyzdaı elimizde ındýstrııalandyrý prosesteri kezeń-kezeńimen engizilip, júıeli túrde qolǵa alynyp jatqandyǵyna qaramastan, kútkendegimizdeı túbegeıli mentaldy ózgerister oryn ala qoımady. Alaıda, ındýstrıalandyrýdyń osynaý tórtinshi satysy «aldymen ekonomıka, odan keıin saıasat» deıtin qazaqstandyq ustanymnyń búgingi zaman talabyna saı oı súzgisinen qaıyra ótýine qajettilik, sanada betburys jasaýǵa suranys týdyryp otyr. Sondaı-aq el ómirindegi obektıvti ózgeristerde (ekonomıkalyq, áleýmettik, demografııalyq) endigi kezekte gýmanıtarlyq máselelerdi qozǵaýǵa tolyqtaı pisip-jetilgendigin kórsetip otyr.

Qázirgi zaman máselesin zertteýshi batystyq sarapshylardyń pikiri boıynsha álemdik júıeniń  ontologııalyq negizi ıntegrasııa men progress ıdeıalarynsyz qalyptasýy múmkin emes. Integrasııa ıdeıasy bir jaǵy álemdik jahandanýdyń zamanaýı negizi bolsa, ekinshi jaǵy osy álemge ımmanentti túrde plıýralızm qasıetiniń de tán ekendigin qatar tanıdy. Qazaqstannyń rýhanı ómirinde osy kúnge deıin júrgizilgen modernıazasııalyq prosesster belgili bir deńgeıde osy talaptardyń údesinen shyqty deýge bolady. Atalmysh ıdeıalar Qazaqstannyń ishki (Qazaqstan halqy Assambleıasy), sondaı aq syrtqy qarym-qatynastarynda (BUU, EYQU, ShYU, TMD, EEO, IKU, UQShU, EKSPO-2017 jáne t.b.) utymdy qoldanylyp keledi de. Ishki saıasattan aıtar bolsaq, bir ǵana Qazaqstan halqy Assambleıasynyń jumys isteýi – ulttyq-mádenı plıýralızmge laıyqty kóńil bóletin ozyq konstıtýsııalyq modeldi qalyptastyrdy. О́z kezeginde BUU tarapynan da oń baǵaǵa ıe bolyp otyr. Al, memleketimizdiń syrtqy qarym-qatynastaǵy kóp vektorly saıasaty men ıntegrasııalyq prosessterde   belsendilik tanytýy  Qazaqstannyń senimdi, bastamashyl jáne yntymaqshyl áriptes retindegi mártebesin qalyptastyrdy. Bul jetistikter ınvestısııalyq klımatqa da áser etpeı qoıǵan joq, otandyq qarjy ınstıtýttaryn damytýǵa mardymdy úles qosýda.

Alaıda, osy ıdeıalardyń sátti iske asýyna memlekettiligimizdiń irgesin qalaýshy – qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy qalyptastyrǵan sýbektaralyq kommýnıkatıvtiliktiń baı tájirıbesi, bıler soty arqyly ınstıtýsııalanǵan bitimgershilik minezi jáne eń bastysy beıbit ómirden dáýletqurýshylyq qundylyqty kóre bilgen dúnıetanymy áser etpeı qoıǵan joq.

1917 jylǵa deıin qalyptasqan orys halqynyń tarıhı minezi men ımperııalyq sanasy,  despottyq ortalyqtanǵan bılikpen qarym-qatynas ornatýdaǵy «etatızmge berilgendik», «repressııaǵa tózimdilik» sııaqty saıası sana elementteri – jańa ornaǵan keńestik bıliktiń mánine ulasyp, mazmunymen bite-qaınasty. Muny ilip áketken áıgili markstik-materıalıstik fılosofııayń «sanany turmys bıleıdi» degen qarabaıyr (profandy) kózqarasy – órkenıetti kapıtalıstik qundylyqtar júıesiniń sýalyp, birjaqty taldanýyna, sóıtip jýan judyryqqa, bir ǵana «shyndyqqa» negizdelgen qoǵam ornatýǵa alyp keldi.

Adam ómiriniń quny joqtyǵy, memleket kóksegen armandar men murattarǵa jetýde kezekte turǵan qurbandyqtar retinde qaralýy keńestik qoǵamdyq sanany «úmit pen úreıde» qatar ustap qana qoıǵan joq, ol sonymen birge ár ulttyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan, dáýletqurýshylyqty negizdeıtin, onyń tynysyn ashatyn, áreketi men oıyn shıratatyn rýhanı baǵdarlamalaryna balta shaýyp, evolıýsııalyq jolmen damyp kele jatqan modernızasııalyq prosessterdi órt tıgendeı etip kúıretip ketti. Aǵylshyn fılosofy B.Rasseldiń tilimen aıtqanda keńestik memleket pen spartalyq dúnıtanym ıdeıalyq jaqyndyǵy bar qubylystar edi. Memleket (qoǵam) qurý ıdeıasyn tańdaý suraǵy qashanda  taǵdyrsheshti másele bolǵan.

Osyndaı aqtańdaqtarǵa toly keńes tarıhynyń taǵylymy – modernızasııalyq ózgeristerdiń saıası-quqyqtyq sanada da qatar júrip, túptep kelgende quqyqtyń izgi ıdeıalaryna baǵynǵan qoǵamdy ornatýdy kózdeıdi.

Qoǵamdyq sana taǵaıyny boıynsha ınstrýmentaldy (rasıonalızm, ateızm), sıpaty boıynsha taptyq (baı-kedeı) mazmunda qalyptasqan keńestik Qazaqstan úshinde azamattyq qoǵam ornatý suraqtary áli de kún tártibinen túspeı turǵan ózekti másele. Shyn máninde «tarıhı ýaqyt» syǵymdaýǵa kónbeıtin, ózindik júrip óter joly bar, kezdeısoqtyq pen zańdylyqtardan qatar turatyn bútindeı áleýmettik-mádenı qubylys. Alaıda sońǵy ǵylymı zertteýlerge sáıkes tarıhı ýaqyttyńda zaman aýanyna qaraı qubylyp, ózgerip otyratyndyǵy málim bolýda. Eger S.P.Kapısanyń sıngýlıarlyq teorııasyna júginer bolsaq, adamzat júrip ótken árbir tarıhı kezeńmen ony almastyrýshy tarıhı kezeńniń arasy aýysym saıyn 2,73 esege deıin qysqaryp otyrady eken. Demek qatyp qalǵan hám ıkemge kelmeıtin ýaqyt joq, alaıda ony ıkemge keltirý eklektıkadan alys, mehanıkalyq zorlyqtan ada bolýy tıis. Júz jyldyń ústinde Abaı shákirtteri «ýaqyt» taqyrybyna óleń jaza almaı qınalǵan bolsa, HH ǵasyr bul olqylyqty túzetti. Ýaqyttyń batystyq mádenıettegi parqyn bilip ketpesekte, tártibin meńgerdik. Áleýmettik ómiridiń ólshemine aınaldyrdyq. Sońǵy maǵynada ýaqyt kategorııasy qoǵamdyq oqıǵalardyń sandyq jáne sapalyq kórsetkishterine tikeleı táýeldi, olardyń jıiliginiń hám qalyńdyǵynyń ólshemi. Sondyqtanda qazaqstandyq qoǵamdyq sanany modernızasııalaý bir jaǵy – tarıhı ýaqytty mehanıkalyq syǵymdaýdan aýlaq bolýy tıis bolsa, ekinshi jaǵy – táýelsizdik jaǵdaıyndaǵy ýaqytty, onyń tól qundylyǵyna saı oqıǵalar legimen tolassyz baıytyp, túbinde jalpyqazaqstandyq azamattyq qoǵam ornatýdy kózdeýi kerek.

Modernızasııalaý prosesi bir mezette ár túrli deńgeılerde júrýdi qajet etetin, júıeli ózgerister engizýdi kózdeıtin keshendi qubylys. Ekonomıkalyq, saıası, mádenı jáne quqyqtyq ózgerister óz aldyna jeke-jeke keńirek tarqatyla túsýdi, tereńirek tamyr jaıýdy kózdeýmen qatar, ózara tujyrymdamalyq baılanystan ajyrap qalmaı, ony basty baǵdar retinde udaıy nazarda ustap otyrýdy modernızasııanyń basy sharty retinde qabyldaýlary tıis. Ekonomıst-ǵalymdardyń pikirinshe, modernızasııanyń tıpi «qýyp jetýge» qurylǵan qazaqstandyq ekonomıka úshin (sebebi, 30 damyǵan eldiń qataryna ený maqsatyn kózdeıdi) uzaq merzimdi ári arzan nesıelerdi berý – ınnovasııalyq tehnologııalardyń óndiriske enýine oń áserin tıgizedi dep esepteledi. Ásirese ishki ınvestısııany jumyldyrý, birtindep onyń úlesin arttyrý túptep kelgende otandyq óndiristiń qalypty damýyna jaǵdaı týǵyzady. Osy oraıda Elbasy maqalasynda kóterilgen «Týǵan jer» konsepsııasy respýblıkalyq jáne jergilikti masshtabtaǵy isker azamattardyń óńirlerge ınvestısııa salýyn ıdeıalyq turǵydan ǵana qoldap qoımaıdy, ol sonymen birge uıymdyq-quqyqtyq turǵydan mehanızmderin jetildire túsýdi de boljaıdy dep esepteımiz. Bul degenimiz keminde salyqtyq jeńildikter men shegerimder júıesin belgileýdi, jergilikti atqarýshy organdar tarapynan uıymdastyrýshylyq jáne moraldyq qoldaýdy qamtýy tıis. Rýhanı jańǵyrýǵa kásipkerlerdiń, ásirese shaǵyn jáne orta kásip ıeleriniń qosatyn úlesi de qomaqty. Elimizde kásibi dóńgelegen azamattardyń tájirıbelerin, iskerliktegi jolyn, qıynshylyqtary men jetistikterin baıandaıtyn kóptegen kitaptar sońǵy kezderi baspa betterinen jaryq kórýde. Mundaı jaǵymdy qubylystyń otandyq kásipkerlik rýhty damytýda úlesi orasan zor ekendigi aıtpasada túsinikti. Sol sebeptende árbir isker azamattyń jeke tájirıbesimen bólisken, sol jolda tabysqa jetkizgen rýhanı ustanymdary men kózqarastary óz aldyna tóbe-tóbe kitap bolyp shyǵyp jatsa – rýhanı jańǵyrýǵa qosqan tushymdy úles sol bolar edi. Mundaı ıgi ister legi túptep kelgende ulttyq kásipkerliktiń dúnıetanymdyq negizderi men qaǵıdalaryn qalyptastyryp, qazaqtyń kásipkerlik rýhyn bir júıege túsiredi dep esepteımiz.  Júıesin tapqan qazaq kásipkerliginiń joly – isker azamattyń qoǵam aldyndaǵy mereıin ústem qylyp qana qoımaıdy, ol sonymen birge óskeleń urpaqty kásipke baýlýda taptyrmas rýhanı azyq, jolashar  quralǵa aınalady.

Rýhanı jańǵyrý degenimiz tarıhı turǵydan alǵanda kez-kelgen modernızasııalyq prosestiń bastaýynda turatyn, kertartpa hám tıimsiz sana bolmysyn kúmánǵa salyp, kerek bolsa rableshe ájýlap, ony sergitýge baǵyttalǵan gýmanıtarlyq hám ulttyq joba. Batys eýropa ulty mundaı jańǵyrýdy Qaıta órleý dáýirinen bastady. HV ǵasyrdyń áıgili skýlptýry Mıkelandjelomen qashalǵan adamnyń jalańash músinderi («Davıd», «Bostandyqtaǵy qul» jáne t.b.) – «adamnyń – Adam» ekendigin, óz aldyna derbes gýmanıtarlyq qundylyq bola alatyndyǵyn pash etti. Tegeýrindi óner ıdeıasy – kórkem ádebıet obrazyna, odan – quqyqtanymǵa ulasyp, nátıjesinde «Adam men azamattyń quqyqtary týraly Deklarasııa» jarııalandy (1789 j., Fransııa). Oraıy kelip turǵanda aıta ketýimiz kerek,  ıtalıandyqtar ónerde ǵana alǵa shyǵyp qoıǵan joq, HV ǵasyrǵa tıesili álem ǵalymdarynyń teń jartysy osy ult ókilderinen edi.  Bul modernızasııamen qatar «egizdiń syńaryndaı» damıtyn basty fenomenniń biri – ǵylym ekendigin kórsetedi dep esepteimiz. Túptep kelgende rýhanı jańǵyrý – gýmanıtarlyq ıdeıadan bastaý alyp, sana bolmysynda tergeýden ótetin, sodan keıin baryp qana qoǵam ómiriniń ózge qabattaryna jan bitirip, álemýettik ómirdiń shyndyǵyna ulasatyn mentaldy qubylys.  Bir ǵana adam obrazynyń sana súzgisinen qaıyra ótýi – eýropa ultyn ónerkásiptik tóńkeristerge bastap, M.Veberdiń tilimen aıtqanda mádenı kapıtalızmge alyp keldi. Sol sebeptende Elbasy maqalasynda kóterilip otyrǵan suraqtar otandyq gýmanıtarlyq ǵylym men shyǵarmashylyq oıdyń ózegine aınalyp, ondaǵy adamnyń beınesi qandaı bolmaq kerektigi týraly ıdeıalar men kózqarastar júıesi tanym eleginen júıeli túrde ótýi tıis. «Aǵymdaǵy qázirgi zaman» (belgili sosıolog Z.Baýman, E.Gıddenstiń anyqtamasy) adamymen qatar, qazaqstandyq erekshelikke negizdelgen adam obrazyn qalyptastyrý, oıdyń tezinen ótkizip, tulǵasyn somdaý, onyń praktıkalyq múmkindikteri men qundylyqtaryn kórsetý, bostandyqtaryn shyramytý – túptep kelgende bolashaq urpaqtyń taǵdyryn anyqtaýmen para-par jaýapkershilik máselesi. Mundaı jaýapkershilik barsha qazaqstandyqtardy toptastyratyn ortaq rýhanı qundylyqsyz júzege asýy múmkin de emes.

Sondyqtanda, Elbasy maqalasyndaǵy qazaqstandyq «rýhanı jańǵyrý», keminde ózara baılanysty, birin-biri boljaıtyn kelesideı tórt suraqtyń qısynyn qamtıdy dep esepteımiz. Birinshiden – jalpyqazaqstandyq azamattyq qoǵam ornatý muraty túbinde jetýimiz kerek aınymas maqsatymyz bolýy tıis. Ekinshiden, jalpyqazaqstandyq azamattyq qoǵamdy memlekettik til faktory negizinde qurý máselesi. Úshinshisi, jalpyqazaqstandyq azamattyq qoǵamdy qurýda memlekettik tildiń ıntellektýaldy áleýetiniń jetip-artylatyn bolýy jáne soǵan jaǵdaı týǵyzý máseleleri. Tórtinshiden, jalpyqazaqstandyq azamattyq qoǵamnyń «Máńgilik el» atalatyn órkenıettik qubylysqa ulasýy úshin memlekettik tilde tól fılosofııalyq júıeni qalyptastyrý mindeti.

 

II. Memlekettik til – azamattyq qoǵam ornatýdyń uıytýshy faktory.

2012 jyly Qazaqstan halqy Assambleıasynyń XIX sessııasynda memleket basshysy N.Á.Nazarbaev  «Qazaqstandyq jol: turaqtylyq, birlik, jańǵyrý» atty jasaǵan baıandamasynda «Qazaq halqy men memlekettik til - damyp kele jatqan qazaqstandyq azamattyq qoǵamdy biriktirýshi ıadro retinde yqpal etetin bolady. Bul úderis obektıvti túrde júrgizilýde» dedi. 

Jalpyqazaqstandyq azamattyq qoǵam ornatý memlekettiń saıası basshylyǵynyń ǵana emes, ol sonymen birge búkil qazaqstandyqtardyń ortaq armany, azamattyq óremen tańdalǵan joly bolýy tıis. 

Bul rette, Elbasymyz N.Á.Nazarbaev kórsetip bergendeı, memlekettik til – qazaqstandyqtardy uıytýshy birden bir faktorǵa shynaıy aınalýy qajet. Onsyz, azamattyq ultty – qazaqstandyqtardy qoǵamdyq sanada ornyqtyrý múmkin emes. Bul joǵaryda aıtyp ketkenimizdeı damýdyń tarıhı syǵymdalmaǵan hám evolıýsııalyq joly. Memlekettilik pen memleket uǵymdaryn «Máńgilik El» ıdeıasy arqyly bite-qaınasqan mánderge aınaldyrýdyń tabıǵı tetigi. Qazaqstannyń oqys ózgeristerge boı aldyrmaı, sondaı-aq tamyryn táýelsizdiktiń murattarynan tartatyn basty jolynan da kóz jazbaı, eldiń áleýmettik-mádenı ereksheligin, saıası ahýalyn eskere otyryp, azamattyq qoǵam ıdeıalaryn kezeń-kezeńimen, birtindep bekitýge kirisýi – memlekettiligimizdiń baıandy damýynyń basty kepili.

Álemde soǵys órti men qaqtyǵystar órship turǵan osy kúngi elderdiń bárine tán ortaq bir belgi bar. Ol – shynaıy azamattyq qoǵamnyń pisip-jetilmegendigi. Sol elderdi mekendeýshi halyqtardyń arman-tilegi bir – azamattyq ultqa ulasyp, ortaq mámilege negizdelgen beıbit ómirdi ornata almaýy. Sondyqtanda, jalpyqazaqstandyq azamattyq qoǵamdy ornatý – memlekettiń, buqara halyqtyń jáne eń bastysy ǵylym men shyǵarmashylyq adamdarynyń qasıetti paryzyna aınalýy tıis. Bul rette Elbasymyz N.Á.Nazarbaev kórsetip ótkendeı Qazaqstandy mekendeıtin barlyq ult ókilderi memlekettik tildiń aınalasynda toptasyp, azamattyq ult bolyp uıýymyz qajet. Ol úshin barsha qazaqstandyqtar, óz urpaǵynyń bolashaǵyn memlekettik tilge senip tapsyratyndaı jaǵdaı saltanat qurýy tıis. Álemdik ǵylym men bilim jetistikteri memlekettik tilde qol jetimdi bolmaı, ortaq otanymyzda turyp jatqan ózge de ult ókilderi urpaǵyn qazaq tilinde oqytýǵa yhtııarly bola qoımaıdy. Memlekettik tildiń ǵylym men bilim tili retinde damytylýy – árbir qazaqstandyq azamattyń ekonomıkalyq múddesin oıatyp, birinshi kezekte osy bir pragmatıkalyq údeden shyǵatyn zamanýı mártebege ıe bolýy tıis. Bulaı bolmaıynsha memlekettik til faktoryna uıyǵan azamattyq qoǵam ornatý muraty keıinge qalyp, kesheýildeı beredi. Intellektýaldy ult jobasy men azamattyq qoǵam ıdeıalary – saıyp kelgende bir arnaǵa toǵysatyn, birin-biri tolyqtyratyn qazaqstandyq áleýmettik-mádenı qundylyqqa aınalýy tıis. Azamattyq qoǵam quryp, ómir súrý muratynyń negizinde memlekettik til bolyp tabylatyn qazaq tiliniń – ǵylym tiline aınalýyn meńzeıtin sarabdal saıasat jatyr.

Daýtalıev Qazybek,

zań ǵylymdarynyń kandıdaty, fılosofııa magıstri,

QR Prezıdenti atyndaǵy halyqaralyq «Bolashaq» baǵdarlamasynyń stıpendıaty,

«Reseı ǵylym akademııasy  Memleket jáne quqyq ınstıtýty»-nyń  doktoranty,