Aıbatqa mingen momyn jurt

Alash qozǵalysynyń jeńisti shyńy Alashordaǵa bir ǵasyr tolatyn bıylǵy mereıli jyl qarsańynda neshe alýan zertteýler, ǵylymı eńbekter men tarıhı-tanymdy shyǵarmalar jaryq kórip jatqany məlim. Solardyń ishinde jazýshy Beıbit Qoıshybaevtyń «Alash joly» rısələsi bar. Tarıhı derekterdi kórkemdik təsildermen oqyrman aldyna utymdy jaıyp salatyn bul rısələ Alash qozǵalysynyń bastaýyn arqaý etken. Onda Reseı ımperııasynyń otaryna aınalǵan qazaq elinde bostandyq úshin jańa turpatty kúreske bet burǵan XX ǵasyrdyń basyndaǵy kezeń sýretteledi. Qazaq dalasyndaǵy maýsymdyq iri saýda-sattyq oryndarynyń biri Qoıandy jərmeńkesine 1905 jylǵy maýsymda kelgen halyq is júzinde biz búginde Alash qozǵalysy dep atap júrgen qubylystyń – ult azattyǵyn kóksegen jańa turpatty kúrestiń kózin ashqan bolatyn.

 Jərmeńkege jınalyp jatqan jurt ishinen Erkindik esimdi jasamys kisini de keziktiremiz. Ol otarshyl ókimet qazaq elin dýshar etken qıyndyqtardy qarshadaıynan bastan keship kele jatqan qart edi. Imperııanyń qıly jolmen qazaq jerine suǵynýy eldi ulttyq ezgige, əleýmettik kúızeliske ushyratqan. Sonda Erkindik aýyr turmys ashyndyrǵan jurt ishinen ókimetke qarsy qol bastap ereýildep, sol úshin katorgaǵa aıdalǵan bolatyn. Katorgadan birinshi orys revolıýsııasy oqıǵalary kezinde qashyp shyǵyp, elge kelgen beti edi. Aıdaýda júrgen qartty revolıýsııa jańa kúreske jigerlendirgen-di, alaıda onyń taǵy da eldi kótersem degen qulshynysyn aımaqtyń bas adamdary quptamaıdy. Olar orys oqýyn taýysqan balalaryna senim bildiretindeı. Al oqyǵan jastar jərmeńkege jınalyp, úkimetke arnaıy tilekhat jazýdy qolǵa alǵan. Qart katorojnık olardyń nıetin ə degende qabyl almaı, birtindep qana bet burady. Buǵan ereýil kezinde jazalaýshy jasaq qolynan qaza tapqan jaýynger seriginiń uly, óziniń balasy ispetti О́temis esimdi jas jigit yqpal etedi. О́mirge, əsemdikke ǵashyq bul jasóspirim jərmeńkege kele jatqan (Əlıhan Bókeıhanovtyń jas kezin elestetetin) oqymystynyń əńgimesin tyńdaý barysynda, sol tańdaǵy azattyq qozǵalysy jaıynda alǵashqy maǵlumat alǵan-tyn. Albyrt bozbala jərmeńkedegi kúnderde ańsaýly ózgeris rýhyna ózi beıimdelip qana qoımaı, Erkindik kókesine de yqpal etedi. Onyń jańasha kúresý jolyna túsken jas zııalylardy qoshtaýyna qol jetkizedi. Qart kóterilisshiniń úkimetke petısııa daıyndaý jəne oǵan qol qoıý úderisi kezinde olardy qoshtaǵany sondaı, aqyry, patsha úkimetine jazylǵan ujymdyq hatty Qarqaraly poshtasy ımperııa astanasyna jiberýge qabyldamaǵanda, ony Dala ólkesinen tysqary, ishki Reseı qalalarynyń birine jetkizip, poshtaǵa salýdy óz mindetine alady.

Qart Erkindik qazaq dalasyna otarlyq dəýirdiń ornyǵýyna tikeleı kýə. Jastaıynan keýdesine kek baılanǵan bolatyn. Jetkinshek shaǵynda otarshyl atty əsker qum ishindegi aýyldy shapqan. Olardyń shańyraqty úı ortasyna túsirip oırandaǵany, óziniń tal shybyqtaı buralǵan tete əpkesin qylyshyn jalańdatqan jas zulymnyń qorlaǵany eshqashan kókeıinen ketken emes. Sondaǵy əke-shesheden, týystarynan aıyryp, óz taǵdyryn kúrt ózgertken naqty jaýyn ol ondaǵan jyldardan soń osy jərmeńkede kóredi. Baıyrǵy qaskúnem – túbit murt əskerı jigit bul kezde qaltańdaǵan shalǵa aınalǵan, osyndaǵy úlken ulyqtyń əkesi eken. Erkindik odan, óziniń jeke dushpanynan ósh alýǵa nıettenedi. Alaıda naǵyz jeńiske jetý úshin bul azdyq eter edi. Qart sony túısinedi. Dushpandy shyndap jeńý úshin kúlli kózi ashyq jurt ıyq tiresip kóterilýge tıis. Ozbyr otarshyl ókimetpen el bolyp kúresý kerek, bərinen osy mańyzdy. Osyndaı oıǵa uıyǵan qart ta, onyń balasy syndy О́temis te sol jylǵy jaz sońynda tarıhı tulǵalarmen birge Nıjnıı Novgorodqa barady. Oka ózeni aıdynynda qalqyǵan otkeme (parohod) ústinde ótken musylmandar sezine qatysady. Odan, 1905 jylǵy kúzdiń aqyrǵy aıynda olardy Qarqaraly óńirindegi el basqarýdyń respýblıkalyq rejımine bet burǵan oqıǵalar ishinen kóremiz. Al qys túse olar Nildi kenishinde shetel kapıtalısterine qarsy qazaq-orys odaǵyn quryp, kúresýge bel býǵan jumysshylar tolqýyna, jyl sońyna qaraı Oraldaǵy tuńǵysh qazaq saıası partııasyn qurýshylar quryltaıyna qatysýshylar ishinde júredi. Bularmen birge Qoıandy jərmeńkesinde tosyn revolıýsııalyq kózqarasymen erekshelengen Jasaı atty oqyǵan jigit beınesi erekshe este qalady. Onyń bılik ókilderimen jəne ımperııashyl qurdastarymen, odan, Oralda qurylmaq saıası partııa belsendilerimen qaqtyǵysy alǵashqy orys revolıýsııasy jyldaryndaǵy jańasha qalyptasýǵa bet alǵan ulttyq qozǵalys reńkterin ər qyrynan tanýǵa jərdemdesedi.

El ishindegi belgili tarıhı tulǵalarmen qoıan-qoltyq əreket etken osyndaı tıptik beınelerdi somdaı otyryp, avtor azattyq qozǵalysynyń bastaýynda turǵan aǵa urpaqtyń is-əreketterin kórkemdik zertteýiniń nysanasy etip alǵan. Barshamyz biletindeı, halqymyzdyń saıası turǵyda oıanýyn, qaz turyp, maqsatyn aıqyndaýyn múmkin etken azattyq jolyndaǵy qozǵalysy ótken júzjyldyq tabaldyryǵynan attaı bere týǵan. Sodan kóp uzamaı, «halyqtar túrmesin» qaýsatýdy kózdegen jalpyımperııalyq revolıýsııalyq qozǵalystyń qýatty tolqynyna tolqyn bolyp qosylǵan. B.Qoıshybaev ımperııadaǵy jalpyrevolıýsııalyq qozǵalyspen astasa óristegen Alash qozǵalysy syndy eren de erek qubylysty búgingi derbestigimizdiń, memlekettik təýelsizdigimizdiń irgetasyna balaıdy. Kitabynyń alǵysózinde rısələni quraıtyn týyndylardy qandaı da bir ədebı janrǵa jiktemeı, ər shyǵarmany ózinshe bir etıýd, rısələniń bir bóligi dep sanaıtynyn jazypty. Jəne toptamasyna «ortaazııalyq shyǵys prozasynyń ortaǵasyrlyq janryn aıshyqtaıtyn bórik kıgizgendi» qosh kórgenin, sol bórikti rısələ dep ataǵanyn, óıtkeni ózine onyń túpki maǵynasy unaıtynyn aıtqan. «Rısələ tuńǵysh ret ómirge, sol zamanǵy qoldanylý retine saı, joldaý degen maǵynamen kelgen, birtindep arab, parsy, túrki qarasóziniń ózindik janrynyń ataýyna aınalǵan bolatyn», – deıdi ol. О́ziniń oıyna alǵan maqsatyna qyzmet etedi degen senimmen, sol ataýdy jańǵyrtýǵa bel baılapty. Avtordyń oıynsha, tamyry ǵasyrlarǵa ketetin ulttyq qozǵalysty beıneleıtin «Alash joly» rısələsi búgingi urpaqqa tarıhtan sabaq bere otyryp, olardy tarıh arqyly tərbıeleýge qyzmet etpek.

Rısələ jalpyreseılik revolıýsııalyq qozǵalyspen, ımperııadaǵy jalpymusylmandyq qozǵalyspen astasa damyǵan Alash ult-azattyq qozǵalysynyń týýyn jəne onyń Alashorda shańyraq kótergenge deıingi óristeýin, tıisinshe, qazaq qoǵamdyq-saıası oıynyń damýyn kórsetetin tarıhı-tanymdy on etıýdten turady. Biz sholý jasap otyrǵan kitapqa solardyń úsheýi engen. Joǵaryda, negizgi keıipkerlerdi tanystyrý oraıynda aıtqanymyzdaı, Alash saıası oıy əlemin kórsetetin rısələniń «Ańsaý» atty alǵashqy bóligi ulttyq qozǵalys ómirge kelgen shaqtaǵy otarlyq ahýal men saıası-əleýmettik tynys-tirshilikti sýrettep, halyqtyń muń-muqtajdyqtary týraly patsha úkimetine jazylǵan petısııa jaıyn əńgimeleıdi. «Tamyrda» jalpyreseılik musylman qozǵalysynyń kúsheıýi, qazaq qaıratkerleriniń qatysýymen ashyq əreketke shyǵýy sóz bolady. Jańa órkenıetke saı demokratııalyq ózgerister jasaý úshin kúresý barysynda qazaq jerinde elimizdiń bolashaq qoǵamdyq-saıası kelbetiniń alǵashqy nobaılary (proobrazdary) qalaı týǵany «Aıbat» bóliminde kórsetiledi. Rısələniń atalǵan bólimderinen oqyrmandar Əlıhan Bókeıhanov, Baqytjan Qarataev, Serəli Lapın, Jaqyp Aqbaev, Ismaıl Gasprınskıı, Əlımardan Topchıbashev, Əbdirəshıt Ibragımov, Shahmardan Qosshyǵulov syndy birqatar tarıhı tulǵalardyń beınelerimen, olardyń azattyq qozǵalysynyń bastapqy jyldaryndaǵy qyzmetimen tanysady.

Avtor Alash qozǵalysynyń tarıhy otarlyq kezeńniń aqyrǵy múshelin – 1905 jyldan 1917 jylǵa deıingi merzimdi qamtıdy dep sanaıdy. Tıisinshe, onyń «Alash joly» rısələsi 1905 jylǵy petısııa naýqanynan bastaý alyp, 1917 jyly Alash úkimetin qurý jolymen jeńisti shyńyna shyǵýyn sýretteýdi maqsat etedi. Osy ýaqyt boıy damyǵan qazaqtyń jańa turpatty azattyq qozǵalysy men sol joldaǵy mańyzdy oqıǵalar jaıynan syr shertedi. Alash epopeıasynyń búgingi urpaqqa taǵylymdy túrli kezeńin beıneleıdi. Otar elimizdiń ımperııadaǵy jalpyrevolıýsııalyq qozǵalyspen, musylman qozǵalysymen astasa damyǵan ult-azattyq qozǵalysyn, sol oraıdaǵy qazaq qoǵamdyq-saıası oıynyń damý tarıhyn alǵa tartady. Sol arqyly bizdiń búgingi tynys-tirshiligimizge qýat beretin ulttyq qozǵalys əlemin jańǵyrtady. Sóıtip, belgili bir tarıhı kezeńdi beıneleıtin Alash dəýirnamasy sekildi atalmysh rısələ barsha oqyrmandy, jastardy tarıh arqyly tərbıeleý isine atsalysýdy murat etedi. Qalamger rısələniń alǵysózinde osyndaı úmitin aıan etipti, biz de sondaı úmitpen, rısələniń jekelegen basylymdarda jaryq kórgen basqa bólikteriniń de tezirek óz «bórigin» kıip, oqyrman qolyna tııýin asyǵa kútetinimizdi aıta ketkimiz keledi.

Qysqasyn aıtqanda, jazýshy Beıbit Qoıshybaevtyń «Alash joly» rısələsi, sóz joq, rýhanııat ıgiligine aınalyp, azamattardy tarıhpen tərbıeleý isine qaltqysyz qyzmet kórsete alady. Kitapta sýrettelgen təýeldilik dəýirdegi aǵa urpaqtyń, ómir aǵysyn ózgertýge eleýli úles qosqan tarıhı tulǵalardyń beıneleri, tipti, mundaǵy tarıhı oqıǵalardyń órnektelý ədisteri de oqyrmandar men zertteýshiler nazarynan tys qalmaýǵa tıis dep oılaımyz. О́ıtkeni olardy túısinip oqý da, ədil taldaý da, jańǵyrtylǵan kezeńderdiń eleýli jańalyqtaryn ajyrata bilý de, tarıhı adamdardyń taǵdyrlary men olar bastan keshken belesterdi kórsetýdegi kórkemdik izdenisterdi baıyppen paıymdaý da bizdiń búgingi oılaý dərejemizge kədimgideı syn bolmaq.

Baljan HABDINA, baspa jəne polıgrafııa isiniń qaıratkeri