Bolat Bopaıuly. Qazaq halqynyń mal pirleri týraly uǵymy

Qazaqta «Er qanaty – at», «Jylqy – tórt túlik maldyń tóresi», «Attyń syryn mingen biledi, joldyń syryn júrgen biledi», «Attyń synyn atbegi biledi, qustyń synyn qusbegi biledi», «Atyń shabandasa babyna qara, dosyń jamandasa aǵyna qara» degen maqal-mátelderdiń arasynda at taqyryby týraly myń bes júzden astam maqal-mátel aıtylady eken. Osyǵan qaraǵanda, qazaq halqy atqa, at sharýashylyǵyna esh ýaqytta enjar qaramaǵan, naǵyz atqumar, atbegi halyq ekenin túsinýge bolady.

 Ol ǵana emes.

Erekshe jylqyǵa jaqyn, jylqynyń qyry men syryn jete meńgergen uly halyq ekendigin tipti de dáleldeı túsýge bolady. Qazaq:

Jylqy piri – «Qambar ata»,

Túıe piri – «Oısylqara»,

Sıyr piri – «Zeńgi baba»,

Qoı piri – «Shopan ata»,

Eshki piri – «Shekshek ata» dep biledi.

Al qazaq halqy bul uǵymdy qaıdan aldy? Qaı ǵasyrdan beri mal pirlerin osyndaı ataýlarmen atap keldi? Ony kim biledi? Osy suraqtar tóńireginde aıtylatyn qandaı ańyz-áńgimeler bar? Búgin osy taqyrypqa soǵyp kóreıik.

         Já. Qazaqtyń bergi tarıhy sanalatyn sarmat, ǵun, qańly, alan, úısin dáýirlerinde de mal pirleri týraly osy ataýlar bar edi. El ishinde, jurt uǵymynda osylaı qoldanýshy edi. Sol kezde ata-babalarymyz tórt túlik maldy ábden qolǵa úıretip, shý, asaý arǵymaqtardy aýyzdyqtap, keń sahara tósinde kóshpendi ómir súrip keldi, tórt túlik maldyń qyry men syryn qanyq bildi. Meniń aıtqaly jáne jazǵaly otyrǵanym ol emes. Tórt túlik maldyń pirleriniń eń alǵashqy bastaý alyp, taraǵan uly ańyzdyq tarıhy...

         Iá. Sen ony qaıdan bilesiń, kimnen estidiń?- dep suraıtyndar da bolar.

         1969 jyly qońyr kúz aıy bolatyn. Men toǵyz jasta edim. Ol kezde bizdiń úıimiz Qytaıdyń Altaı aımaǵy, Kóktoǵaı aýdany, Dúre aýylyndaǵy Jalańashjar dep atalatyn shaǵyn qystaqta bolatyn. Bizdiń kórshimiz Turahan degen aqsaqal bar edi. Onyń kenje uly Aǵzamhan ekeýmiz ári dos, ári sabaqtas, ári kórshi edik...

         Biz turǵan shaǵyn aýyl jartylaı mal, jartylaı egin sharýa-shylyǵymen shuǵyldanatyn. Dalanyń jazyq jerleri jazdy kúni jap-jasyl egistikke aınalady. Bul keremet egis alyqpataryna jergilikti qazaq dıqandary bıdaı, tary, kúrish, quma, arpa, burshaq, kúnjit, kúnbaǵys, júgeri, qaýyn, qarbyz, basqa da tolyp jatqan kógónisterdi egýshi edi. Egis aınalasy buta-búrgendi bolyp, sursha tal, aq terek, kók terek, qara aǵash, jyńǵyl, jıde syndy qylqanaqty ósimdikter men kómkerilip turatyn. Qystaq pen egis atyzynyń arasyn záýlim nar qamystar alyp uzaqtan uzaqqa sozylyp jatatyn. Bul bir sulý ólke edi. Ony sýretteýge áli kúnge til jetpeıdi...

         Kóktem kelisimen-aq, kók dúrkirep tez kókteıdi, jańbyrly maýsym bastalady, jyly úıekten syńsyp ushyp, sansyz jyl qustary keledi. Qońyr qaz, saryala qaz, qara úırek, ala úırek, aqqý, tyrna, birqazan, kókqutan, qurqyltaı, sandýǵash, bulbul torǵaılardyń san myń qubyltyp saıraǵan únin tyńdap, osynaý ǵajaıyp sulý ólkeniń kórkem tósindegi kók tóbede otyrǵan adamda dál sol sátte tarydaı tamshy arman bolmaýshy edi. Jánnat tórinde otyrǵandaı rahattanyp, sezimi seterlenip ketetin...

         Aýyldyń tula tý syrtyn jataǵan únsiz jotalar qorshap jatatyn. Sol jon-jotalardyń árbir saıynan arýdyń móldir kózindeı tup-tunyq bolyp aq bulaqtar syńq-syńq kúlip, syldyrap aǵyp jatatyn. Keń ańǵarly saılary ár alýan gúldesin shóp tekti, nárli, dári ósimdikter tolyp ósetin. Ol tórt túlik maldyń qunarly da shuraıly jaıylymy edi. Osynaý tynysty jaıylymda jibek jaldy jylqylar, eki órkeshi baladaı, eki kózi tanadaı arýana túıeler, jelini qazandaı mama sıyrlar, tegene quıryqty qora-qora qoılar, múıizi naızadaı, myńǵyrǵan eshkiler jaıylyp, dalany tirshilik qaınar kózine tundyryp turatyn. Odan ary qaraı qumdy ólkelerge ulasyp, keń sahara, jalpaq baýyryn eren qabyrǵa taýlaryna qaraı sozyp jatatyn. Sol qutty dalada qaraquıryq, arqar, buǵy, qulan syndy qońyr ańdar jorta jaıylyp júrse, túlki, qarsaq, borsyq syndy jyrtqysh ańdar da belden belge asyp, sol qońyr ańdardy ańdyp jortatyn. Qystaqtyń aldyńǵy jaǵyndaǵy alty shaqyrymdaı jerde erke Ertis ózeni kilkip aǵyp jatatyn. О́zen sýynda qundyz, sýtyshqan syndy terisi baǵaly sý janýarlary ómir súrýden syrt, balyqtardyń júzden artyq túri júzip júretin. Alabuǵy, aq qaıran, qara balyq, sazan, taban, jylan balyq, altyn balyq, shortan, qazanbas balyq, jańqa balyq degen balyqtardyń túrin biz sol bala kezimizde jaqsy bilýshi edik...

         Iá. Muny erinbeı jazyp, jalyqpaı aıtyp otyrǵanym, adamnyń bir minezi týǵan jerine tartady emes pe?!

         Bul ólkede ne izdeseń bári-bári de tabylady. Jerde jorǵalap júrgen jándikterdiń túri men túsin, sirá, aıtyp taýysa almaspyz. Biletinderin atasaq, jylan, oqjylan, surjylan, aıyrjylan, ala jylan, qara jylan, qysqa jylan, kesirtke, búıi, órmekshi, qara qońyz, máıke qońyz, buzaýbas, shaıan, aıyrquıryq sııaqty jándikter jerde jorǵalasa, masa, shúrshit, shirkeı áýede aınalyp, tynysyńdy alǵyzbaıtyn kezder de bolady. Biz bárine qyzyǵa qaraıtynbyz. Ár qaısysynyń syryn bilgimiz keletin. Iá, osy joly bizge tórt túlik maldyń piri týraly bilýdiń oraıy kezdi, sáti tústi.

         Jalańashjar atalatyn shaǵyn qystaqtyń kúz aılary, kúzdi kúnderi sap-sary atyzdar men ósimdikterdiń japyraqtarynyń sary ala tartýymen ózgeshe ásem túske enetin, saltanatyn tipti asyryp jiberetin. Qustar qaıtatyn, egin jınalyp, qyrmandalyp, qyzyldanyp, qambaǵa tolatyn, óristen kúldir-kúldir kisinep jylqylar, azan-qazan móńirep sıyrlar, mań-mań basyp bozdaǵan túıeler, ýlap-shýlap mańyraǵan qora-qora qoılar qystaqqa qaraı kele jatqanda onyń aldynan dyr-dý bolyp aýyl balalary júgire jarysa shyǵýshy edik. Osy joly dosym Aǵzamhan ekeýmiz sol kele jatqan maldardyń aldynan qatar júgirip, birge shyqtyq. Qystaqtan jarym shaqyrymdaı jerge deıin jarysa júgirip birge bardyq. Aryq jaǵasyna jetkende tortóbel attyń ústinde úńirek kózdi, at jaqty, shaqsha saqaldy Turahan aqsaqal tur eken:

• Eki júgirmek, qaıda barasyńdar? О́risten qaıtqan jylqylar basyp ketedi, tez beri kelińder, maǵan jaqyndańdar,- dep Aǵzamhan ekeýmizdi qasyna shaqyryp aldy. Men dosym Aǵzamhannyń ákesi Turahan aqsaqalǵa:
• Assalaýmaǵaleıkúm,- dep sálem berdim.
• Ýaǵaleıkúm ás-salam. Álim jetse, bas salam,- dep ázildeı sálemimdi aldy da:
• Mynaý álgi meniń qurdasym – mal piri, Bopaıdyń uly Bolat emes pe? Eki boqmuryn, nege sonsha entigip júgirip júrsińder, úıge qaıtyńdar,- dedi qabaǵyn sál shytyp. Men ákemdi «mal piri» dep ataǵanyna ishteı shamyrqanyp qaldym. Ákemdi malǵa teńegeni nesi, bul qaı qorlaǵany dep unjyrǵam túsip turyp qalyp edim, kópti kórip, kónekti tesken qarııa seze qoıyp, maǵan qadala qarap aldy da:
• О́ı, boqmuryn, sen ne bilesiń? Bopaı ekeýmiz bir jyldyń tólimiz. Dan qurdaspyz. Qurdastyń qudaıy bir, jibektiń túıini bir. Ol mal dárigeri bolǵandyqtan ony men «mal piri» dep ataımyn. Maldyń kıesin mal piri deıdi. Seniń ákeń de sol maldyń piri,- dep qarq-qarq kúldi. Meniń ashýym odan ary shıryǵa tústi.
• Ata, aıtyńyzshy, adamdy «mal» dep kemsitý durys pa?- dedim ashýǵa boı aldyryp. Dál osy sátte óristen quıryq-jaly jibekteı sýsyldap tógilgen Turahan aqsaqaldyń qara aıǵyry da arqyrap aldyna taqap kelip qaldy.
• O, bále. Mine, «Qambar ata» keldi. Seniń ákeń Bopaı da osy meniń qara aıǵyrymdaı naǵyz «Qambar atanyń» ózi. Bolǵanda da aýmaǵan ózi,- dep odan ary ákemdi qara aıǵyrǵa uqsatyp teńedi. Qasymda turǵan balasy Aǵzamhandy atynyń artyna mińgestirip aldy da, qara aıǵyryn aıdap úıine qaraı tartty. Men turǵan ornymda birazǵa deıin sileıip, únsiz oılanyp tura berdim.

Myna dosymnyń ákesi meniń ákemdi birese «mal piri», birese «Qambar ata» dep aýzyna kelgenin aıtyp malǵa balap ketti. Erteń dostarym estise, olardyń bári meni maldyń balasy dep mazaq etedi-aý dep yzadan jaryla jazdap úıge oraldym. Esikti qatty ashýmen julqa tartyp, aıqara ashyp, tabaldyryqty attap turyp qaldym. Ákem tór aldyndaǵy dóńgelek shaı taqtaıyna bir qora kitapty jaıyp salyp, bireýin qolyna alyp shuqshıyp oqyp otyr eken. Esiktiń syqyr etip qatty ashylǵanynan sekem alǵan ákem kóz áıneginiń ústinen esik jaqta turǵan maǵan tesile qarady da:

• Balam-aý, ulym, esikti sonsha qatty serpip ashqanyń ne? Esikte qut pen baqyt turady. Esikti olaı ashsa, úıdegi qut qusy úrkip ushyp ketedi. Sonsha kimge ashýlysyń?- dedi jaı ǵana qońyr únmen. Men ol kezde ákemdi «ata» dep ataýshy edim. óıtkeni uly atamyz men joqta, týmaı turǵanda, ákemniń jas shaǵynda dúnıeden ozǵan eken.
• Ata, «mal piri», «Qambar ata» degen ne? Adam ba, mal ma? Maǵan sony túsindirshi,- dep tike suraq qoıdym. Áli tórge shyqqam joq,. Esik jaqta qaqqan qazyqtaı qadalyp turmyn. Eki kózim jasqa tolyp, aýshdan jarylardaı kúıde turmyn. ákem maǵan birazǵa deıin únsiz meıirlene qarap otyrda da, «beri kel, qulynym» dep qasyna shaqyrdy. Meni odan ary ashý qysty. Ákemniń meni «qulynym» degeni malǵa uqsatqany ǵoı. Turahan aqsaqaldyń da qara aıǵyrynyń tólin qulyn deıdi emes pe? Ákem «aıǵyr» bolsa, men «qulyn» bolǵanym boldy ǵoı. Bul ne degen mazaq dep tórge shyqpaı turyp aldym.
• Ata, men mal emespin, qulyn emespin,- dep sháńk-sháńk ettim. Osy kezde ákem meniń bir nársegni túsine almaı ashýly turǵanymdy sezdi de, ornynan jyldam kóterilip, adymdaı basyp, qasyma keldi. Meni «áýp» dep kótergen boıynda úıdiń tórine alyp shyqty.
• Ulym, maǵan óziń aıtshy, kim seni ashýlanjyrdy? Nege ashýlandyń?- dep surady.
• Ana dosym Aǵzamhannyń ákesi, Turahan aqsaqal seni «mal piri», «Qambar ata» dep malǵa uqsatty. Al siz meni «qulyn» dep maldyń tóline uqsattyńyz. Siz de, men de mal bolǵanymyz ba?- dedim.
• E-e, balam, balam-aı, Turahan meniń qurdasym, ákesi qurdastyń balasy qurdas deýshi edi. Seni sol shamdandyrǵan eken ǵoı. Meniń kásibim mal dárigeri bolǵan soń ol meni mal piri dep qaljyńdap júredi. Onda turǵan ne bar? dońyzǵa uqsatpasa boldy dedi.
• Ata, maǵan túsindirshi. «Qambar ata» degen kim?- dep qadala suradym.
• E-e, balam, jarqynym, aıtaıyn, aıtaıyn. Meniń dál sendeı jasymda men de ákem halel marqumnan dál osy suraqty suraǵanym bar edi. Meniń ulyma da oı qýyp, osy suraq kóship kelgen eken. Ákem Halel tórt túlik maldyń piri týraly keremet ańyz aıtyp bergen. Saǵan da aıtaıyn, zeıin sal, nazar aýdar. Sonda baryp mal piriniń qaıdan shyqqanyn uǵasyń, shamdanbaıtyn bolasyń,- dedi sál jymıyp. Sosyn qońyr únmen marjanda ı ádemi daýysymen ańyzdy ańyratyp aıta bastady. Men muqııat tyńdadym. Ańyz aıtylǵan saıyn ashýym tarqap sala berdi. ózimdi bir sátke umytyp sol ulan ǵaıyr dala tósinde mal pirlerimen birge júrgendeı tátti qııalǵńa b\erilip kettim. Ańyz aıtylyp aıaqtaǵan soń, umytylyp qalmasyn dep, ertesine qaǵazǵa kóshirip, hatqa túsirip qoıdym. Bul 1969 jyly kúz aıy edi. Sodan beri tup-týra 45 jyl ýaqyt ótti. Bul ańyz meniń qoljazba qorymda saqtaýly jatty. 2005 jyly bul ańyzdy kóshirip, qaıtadan retke keltirdim. Baspa betine jarııalaýdy jón sanadym. óıtkendi jahandasý dáýirinde tórt túlik maldan alshaqtap baramyz. Mal pirleri týraly ǵymnyń astarynda talaı-talaı qazaqy dástúr men salt, yrym-jyrym, ǵuryptar bar. onyń ústine jýyq kúnniń birinde «Almaty» arnasynan jas azamat telefon shalyp: «Bolat Bopaı aǵa, qazaqtyń «Qara jorǵa» bıi týraly mamandarmen suhbat ótkizgeli jatyrmyz. Soǵan etnograf ǵalym retinde kelip, oı-pikir bósilip beresiz be?» dep qolqa saldy. Artynan habarlaspaı únsiz ketti. Sodan baryp, osy 45 jyldyń aldyndaǵy jazyp alǵan esteligim esime tústi. Ras-aý, «Qara jorǵa» bıi týraly da osy ańyzda dáleldi, dáıekti, beıneli kórinisti pikir aıtylatyny bar emes pe? Sondaı-sondaı tarıh sonysyna úńilip júrgen, jastardyń bár kádesine jarap qalar degen oımen ańyzdy jarııalaýǵa birden bekidim.

Tórt túlik maldyń

pirleri týraly ańyz

         Baıaǵyda jyl sanaýmyzdan burynǵy yqylym zamandarda adam balasy tórt túlik maldyń atyn bilmeıtin, qolǵa úıretpegen kezde, top-top bolyp ormandy, taýdy, ólkelerdegi úńgirlerdi meken etip, aǵash, tastardan ár alýan quraldar jasap, sol quraldyń kómegimen ań aýlap, qus qýlap, tirshilik etedi eken. Jýas, beıýaz, qońyr ańdardyń etin qorek etip, terilerin tánderine jamylyp kún kóredi eken. Sol zamandaǵy alǵashqy jabaıy adamdar osylaı toptasyp ómir súrmese, birigip tirshilik kórmese, jalǵyz jarym, jalqy qalǵandaryn aıý, jolbarys, arystan, qabylan, qasqyr syndy jyrtqysh ańdar járkemdep jep, jemine aınaldyrady eken.

         Sol jabaıy adamdardyń arasynda da ǵajaıyp batyr, balýan, sheshen, kósem, tapqyr, aılaly kisiler bolypty. Sondaı adamdar bytyrap júrgen top-top taıpalardyń basyn bir jerge qosyp, uıymdastyryp ómir súredi eken. Sóıte-sóıte jınalyp, úlken qaýym elge aınalǵan bir toptyń basshysy «Qazǵaq» dep atalady. Qazǵaq jeti aǵaıyndy eken. Jeteýi de birinen biri ótken batyr eken. Olar Qazǵaq, Qamzaq, Qambar, Oısyl, Zeńgi, Shopan, Shekshek dep atalady eken. Jeteýi jeke júrip te jyrtqysh ańdardy aýlaı beredi. Jeteýiniń denesinen bir túrli ıis shyǵyp turady eken. Sol ıisti jyrtqysh ańdar aldyn ala sezip, bul jeti aǵaıyndy júrgen jerge jolamaıdy eken.

         Qazǵaq jeti ónerdi meńgergen, aqyldy, kóregen, danyshpan bolǵandyqtan jınalǵan kóp taıpany sol bılep-tóstep turypty. Qalǵan alty inisi Qazǵaqqa myqty qolǵanat rólin oınapty. Qalǵan taıpalar olarǵa ýyzdaı uıyp, qazǵaqtyń aıtqanyn istep, jumsaǵanyn aqtaryp kún kóripti. Túnder ótipti, kúnder ótipti, aılar aýnap, jyldar jylystapty. Sóıtip júrgende taıpaǵa taıpa qosylyp, qaýymy da kóbeıe beripti. Jalpaq jurtqa aınalypty. Mekendegen jerleri ulǵaıa beripti.

         Qazǵaq bir kúni jatyp alyp tús kóripti. Túsinde qyzyq is kóripti. Túsine Adam ata kirip, Qazǵaqqa aqyl-keńes beripti.

• Áı, Qazǵaq, sen rasynda batyrsyń, aqyldysyń, danyshpansyń, alty iniń senen de ótken batyr. Senen de danyshpan, bilgir. Taıpań kóbeıdi, jeriń úlkeıdi, meken-jaıyń keńeıdi. Endi sen jalǵyz basqarýǵa shamań kelmeıdi. Qol astyńdaǵy adamdar budan da kóbeıedi. Kóbeıgen saıyn bólinedi. Sen sodan buryn alty inińdi tárbıeleýiń kerek. Ol úshin olarǵa dymdy da bildirmeı altaýyn alty jaqqa aı dalaǵa aparyp tastasań, olar bir tańǵajaıyp keremetti jaratady. Sol keremetten keıin alty iniń bólinetin taıpany basqaryp, seniń mártebeńdi asyrady,- depti. Qazǵaq oıansa, kórgen túsi eken. Bul táńirdiń bergen aıany. Men muny oryndaýym kerek. Biraq qalaı oryndaımyn dep ary oılap, beri oılap alty inisin qańǵyrtyp jiberýge qımaı, qınalady. Aqyrynda alty inisi aǵasynyń qańǵyrtyp jibergenin bildirmeý úshin bir sumdyqty oılap tabady. Onyń alty inisiniń sýsynyna «uıyqtatar» degen shóptiń nilin qosyp berip, alty inisin uıyqtatyp tastaıdy. Bul shóptiń nilin ishken adam jeti kún, jeti tún uıyqtaıdy eken. Alty inisi uıyqtap jatqan oraıdy paıdalanyp, qol astyndaǵy batyr azamattaryn jumsap: «altaýy birin biri taba almaıtyn alty baǵyttaǵy alys jaqqa aparyp tastańdar, óltirmeńder, tıispeńder, qural-saımandaryn qastaryna qoıyp, ketip qalsańdar boldy» dep buıyrady. Qol astyndaǵylar Qazǵaqtyń aıtqanyn buljytpaı oryndaıdy.

Al endi aı dalada qańǵyp qalǵan áńgimeni Qambardan bastaıyq. Qambar sol uıyqtaǵannan mol uıyqtap, jeti kún, jeti tún ótken soń esin jısa, kún arqan boıy kóterilip qalǵan eken. Onyń qulaǵyna taıaý mańnan shýyldap, shurqyraǵan jabaıy jylqylardyń daýysy estiledi. Ol sol daýys shyqqan jaqqa qaraı bir basyp, eki basyp júrip, bir beldi assa, sol beldiń eteginde jarqyrap, jaınap jatqan kól kórinedi. Kól saǵasynda jibek jaldary tógilgen qalyń jabaıy jylqylar sý iship, shurqyrasyp turady. Qambar jeti kún, jeti tún uıyqtaǵandyqtan dene qýaty álsirep, ábden sýsap qalǵanyn endi eske alady. Bar qaıratyn boıyna jıyp, eptep kól saǵasyna da jetedi. Kól sýynan qanyp iship zaryǵyn basady. Bir ǵajaby Allanyń qalaýymen álgi jabaıy jylqylar Qambardan úrkip qashpaıdy. Sol jylqylardyń arasynan bir qaba jaldy qara aıǵyr kelip, Qambardy aınalyp júredi. Ara-tura osyqyrynyp-osqyrynyp kelip, Qambardy ıiskep-ıiskep ketedi. Qambar óziniń bul jerge qalaı kelip qalǵanyn oılap-oılap oı túbine jete almaıdy. Birese kókke, birese kólge, birese jylqylarǵa, birese orqash-orqash sozylyp jatqan taýlarǵa uzaq qarap otyrady. Qaba jaldy qara aıǵyr Qambardyń qasyna qaıta-qaıta kelip oqyranyp, oılaǵan oıyn buzyp, nazaryn aýdara beredi. Kóp nársege kózi jetpegen Qambar aqyry qasynda aınalyp júrgen  qara aıǵyrǵa nazar salady. Ol da Qambardy buryn tanıtyndaı, oǵan bir nárse aıtqandaı sezile beredi. Arada osylaı birer juma da óte shyǵady. Qambyrdyń da jalǵyzdyqqa boıy úırenip qalǵandaı bolady. Qambar endi jalǵyz emes. Qasynda joldastary bardaı seziledi. Qarny ashady. Aǵashtan, tastan qural jasap alyp, qoıan, qaraquıryq syndy qońyr ańdardy aýlap, etin jep, terisin tósenish etip, sýsynǵa kóldiń sýyn ishedi. Mańynda shurqyraǵan jylqylarmen birge dana ómirin bastaıdy. Kúnder ótip jatty. Kúz aıynyń salqyny da bastaldy. Qambardyń boıyndaǵy qasıetti ıisten jyrtqysh ańdar da seskenip, jylqylarǵa jolaı almaıdy. Osyny sezgendeı jylqylar da Qambardy tastap, alysqa ketpeıdi. Qambar qara aıǵyrdyń quıryq-jalyn tarap, saýyrynyn sıpap, aǵasy Qazǵaqty saǵynǵanda qara aıǵyrdyń moınyn qushaqtap jylap-jylap alatyn da boldy. Qara aıǵyrdy qolǵa úıretip aldy. Ań terilerinen arqan jip jasap, qara aıǵyrdyń basyna adam qolymen alǵashqy noqta saldy. Aqyry arqasyna jelden basqa tımegen qara aıǵyrdyń ústine Qambar birinshi bolyp adam balasynda attyń arqasyna qondy. Qara aıǵyr arqyrap, ary móńkip, beri móńkip saıyn dalany josylta shaýyp, dalanyń shańyn aspanǵa kóterdi. Jylqynyń mundaı móńkıtinin Qambar birinshi ret kórse de, boıyndaǵy qasıetimen taqymynyń tastaı beriktigimen qara aıǵyrdyń ústinen aýyp túsip qalmady. Tańnan móńkip, túske jetken, tústen móńkip keshke jetken qara aıǵyrdyń da aryny qaıtyp, boldyryp, aınalyp kól jaǵasyna kelip, qara aıǵyr da, Qambar da qatarynan qulady. Qambar bir jumadaı qara aıǵyrdy osylaı móńkitip júrip, taqymynda úıretti. Basyn qalaı bursa, solaı júrgizetin halge jetkizdi. Osydan keıin Qambar qara aıǵyrmen saıyn dalany jorytty, bel asty, sý keshti, qalǵan jylqylardy qaıyrdy. Jylqy ústinde ań aýlaıtyn boldy. Aǵashtan ıip, qaıystan baılap, ıip sadaq jasap, jebe tartyp, ań aýlaıtyn boldy. Ushqan quspen jarysyp, soqqan jelmen aıdarynan jel esip, jalǵyz bolsa da, keremetteı kóńildi ómir ótkizdi. Qambar adam balasyna sóılemegenine, adam pendesin kórmegenine jyldar ótti. Ishi ábden pysty. Sonymen onyń dosy, syrlasy – jabaıy jylqylar boldy. Kúnder ótip jatty. Qambar:

Jylqylar nege kisineıdi?

Nege oqyranady?

Nege pysqyrady?

Nege qulaqtaryn qaıshylaıdy?

Nege ezýlerin jymyrady?

Jerge jata qalyp nege aýnaıdy?

Aýnap turǵanda ne úshin silkinedi?

Moıyndaryn jel jaqqa qaratyp nege sozady?

Nege kózderin alaıtady? – degen kópten kóp suraqtarǵa jylqy boıynan jaýap tapty. Munyń bári jylqynyń tili dep bildi. Sóıtip qambar adam balasyndaǵy tuńǵysh ret jylqy tilin ıgergen, jylqyny qolǵa úıretken jylqyshy bolyp shyǵa keldi. Dalada jaıbaraqat jaıylyp júrgen jylqylardyń arasyndaǵy aıǵyr jylqy shetine shyǵyp, qatty-qatty osqyrynyp, arly-berli shaýyp, baıyz tappaı, arqyrap, kisinese, ne aldyńǵy eki aıaǵyn kókke kóterip, azan-qazan arqyrasa, onda taıaý mańda jylqy úıirin torýyldap, shabýylǵa ótkeli júrgen jyrtqysh ańdardyń bar ekenin habarlaǵany. Osyny sezgen aıǵyr úıirine estkertý jasap, «betaldy shashyramańdar» dep qatań daýyspen eskertkeni. Osydan keıin jylqy úıiri de bir-birine jaqyndap jınala beredi, qashyp qutylýǵa daıyndalady nemese jaýyna qarsy turýǵa  yńǵaılanady.

Jylqylar bir-birine jaqyndaǵanda birin-biri aýyzdarymen tistep, qaıta-qaıta oqyransa, onda birin-biri unatyp, jaqsy kórip qalǵandyǵyn túsindiredi ne dostasqanyn bildiredi. Aıǵyrlar bıelerge jaqyndaǵanda oqyranyp, qasyna shaqyrsa, ol bıeni unatyp, jaqsy kórip qalǵany.

Jylqy bir shyrmaýǵa túsip, qamalyp qalǵanda arly-berli toqtamaı júrip, shıyrshyq atsa, toqtaýsyz kisineı berse, «meni myna qamaýdan qutqaryńdar» dep járdem suraǵany, «bosatyńdar» dep aıqaılaǵany, ótingeni, syrttan kómek suraǵany, muqtajyn aıtyp shaǵynǵany.

Jylqylar jerdi tarpyp, oqyrana berse, onda ol jylqynyń jaısyz nársege ashý shaqyrǵany, jaǵymsyz nárseni unatpaı, ursyp turǵany, ashý-yzaǵa boı aldyrǵany.

Jylqylar bólek-bólek, bet-betimen jaıylyp júrgen kezde, bir-birine qarap kisinese, kúldir-kúldir etip oqyransa, «qasyma kel, myna jerdiń shóbi shúıgin, shuraıly, juǵysty eken» dep shaqyrǵany. Jalǵyz qalǵan jylqy jerdi tarpyp oqyransa, ishiniń pysqany, zerigip, jalyqqany. Jalǵyzsyrap, muńaıǵany.

Jylqy tumsyǵyn jelge tosyp, kózin jumsa, rahattanǵany, ózin jaıly sezingeni. Jelden lázzat alyp, quzyrlanǵany. Jylqynyń jer tarpyp, odan soń quıryǵyn qaıta-qaıta kótergeni aıbar shekkeni, ashýlanǵany, jatyrqaǵany. Aıǵyrlar osylaı istese, onda úıirindegi bıeni qorǵap, basqa jat aıǵyrlardan qyzǵanǵany. «Meniń úıirimdegi bıelerden aýlaq ket» dep kórsetken sesi.

Jylqy jerge aýnap, turyp silkine berse, ol jylqynyń ózi týǵan jerin kóksegeni, shuraıly jaıylym ańsap, jol alýǵa yńǵaılanǵanynyń belgisi. Jylqylar birin-biri kórgende qulaqtaryn jymyryp, birin-biri tistep, teýip, qastaryna turǵyzbasa, jatyrqaǵany, jerigeni. Ursysyp, soǵysyp, tóbeleskeni, unatpaǵany.

Bıeler aıǵyrdy kórgende, quıryqtaryn butyna qyssa, ol aıǵyrdy syılaǵany, ádep kórsetkeni, uıalǵany. Al ezýlerin jymyrǵany aıǵyrdan qorqyp, jasqanǵany. Jylqynyń qasyna adam balasy taqap barǵanda kózin alaıtyp, qulaǵyn jymyrsa, ezýin jybyrlatsa, onda onyń jatyrqap, jaqtyrmaı, tebýge, tisteýge daıyndalǵany. «Men seni tanymaımyn, aýlaq júr» degeni, jatsynyp, jatyrqap, bógde minez kórsetkeni.

Jylqy qasyna adam balasy kenet jetip barǵanda oqys oqyransa, denesin diril bassa, onyń qorqyp, úreılengeni, shoshyǵany. Jylqy sekemshil mal. О́zi sekem alǵan barlyq nársege osyndaı áreket kórsetedi.

Jylqy toqtaýsyz pysqyrsa, onda aýa raıynda ózgeris bolady, jańbyr jaýyp, jel turady.

Jylqy túnde jýsaǵanda, tumsyǵyn qaı baǵytqa sozyp jýsasa, sol baǵyttan jel turady. Jylqy ózin baǵyp júrgen ıesin kelip ıiskese, ol ıesine razy bolǵany. Iesin kórgende moınyn sozsa, ıesinen bir nárse suraǵany, qajet etkeni. Qambar jylqylar arasynda ala jazdaı júrip, kúz bolǵansha jylqylardyń osynsha kóp qyry men syryn ıgerip, tilin bilip aldy.

Qambar qara aıǵyrdy noqtalap minip, saıyn dala tósinde ushqan qustaı zaýlady, artynda quıyndaı shańdar qaldyrdy. Juldyzdaı aqty, adyr-adyr taýlardan, únsiz shógip jatqan jota joldardan zaqpynyn tasyndap zaýlap ótti. Jalǵyz kóńilin aı dalada kóterdi. Ańdardy qas qaǵymda qýyp júrip, aýlap alyp júrdi. Dalanyń basqa da jabaıy jylqylaryn shurqyratyp aıdap, birine-birin qosty. Jylqylardyń birinen soń birin úıretip minip, attyń syryn odan ary ıgerdi. Sonyń ishinde qara aıǵyrdyń júrisine erekshe nazar aýdardy. «Aıań», «jorǵa», «qoı jorǵa», «sý jorǵa», «sý shaıqalmas jorǵa», «maıpań jorǵa», «sıyr jorǵa», «shabys jorǵa», «qos aıaq jorǵa», «aldy shaýyp, arty jorǵa», «shabys», «jelis», «shoqyraq» degen túrlerin bildi. Jylqynyń atalyqtaryn – aıǵyr, analyqtaryn – bıe, tólderin – qulyn, taı, qulynshaq, qýlyq dep atap júrdi. Tústerin qara at, sary at, kók at, shabdar at, qum at, boz at, aq baqaı dep túrlerine qaraı ózinshe at qoıdy. Bárinen Qambarǵa unaǵany qara aıǵyrdyń jorǵasy boldy. Qambar qara aıǵyrdy taqymdap minip, keń dalada ary jorǵalatyp, beri jorǵalatyp, onyń jorǵasyna rahattanyp, at ústinde ary yrǵalyp, beri yrǵalyp, «Jorǵa» bıin shyǵardy. Qazaqtyń osy kúndegi toı saltynda bılep júrgen «Qara jorǵa» bıi Qambardyń qara aıǵyrdyń ústinde otyryp bılegen bıinen qaldy.

Qambar attyń qyzyǵyna sonsha berilip ketse de, kúnder óte kele, aıýannyń aty – aıýan, adam balasyna qaıdan jetsin, birge týǵan birge óledi dep aqyry Qambar aldyndaǵy aǵasy, artyndaǵy bes inisin oılap, saǵyndy. Sonymen ózi baǵyndyrǵan jylqylardy aldyna salyp aıdap, olardy izdeýge jolǵa shyqty. Kún júrdi, tún júrdi. Jeti taýdan, jeti ózennen, jeti belden asyp, jeti kún júrgende aldynan eki órkeshi baladaı, eki kózi tanadaı, quıryǵy qamshydaı, shýdasy jamshydaı arýana túıelerdi aldyna salyp Qara býraǵa minip bara jatqan bir adamdy kórdi. Jaqyndap barsa, óziniń birge týǵan inisi Oısyl eken. Ol ózi jylqyny qalaı baǵyndyrsa, Oısyl da túıelerdi solaı baǵyndyryp, týystaryn izdep kele jatqan beti eken. Ekeýi birin-biri kórip, ábden saǵynysyp qalǵandary sonsha, uzaq jylap turyp amandasty. Oısyl túıelerin, Qambar jylqylaryn aıdap, jolǵa shyqty. Jeti qyrqany assa, qyzyl buqany minip, múıizderi soıaýdaı-soıaýdaı qalyń jabaıy sıyrlardy aıdap bara jatqan bireýdi kórdi. Ol inileri Zeńgi eken. Úsheýi jylap turyp uzaq amandasty. Sóıtse Zeńgi jabaıy sıyrlardy qolǵa baǵyndyrǵan eken. Endi úsheýlep baǵyndyrǵan túlikterin aıdap, alǵa qaraı jeti qyrqany assa, shyǵyryq múıizdi qoı men naıza múıizdi eshkini aldaryna salyp, serkesh pen qoshqarǵa mingen eki adamdy kórdi. Jaqyndap barsa, Shopan men Shekshek bolyp shyǵady. Beseýi qýana-qýana bas qosyp, tórt túlik maldy baǵyndyryp, aýyldaryn izdep jolǵa shyǵady. Jeti qyrdan assa, bir qolynda qyran búrkiti bar, bir qolyna qarshyǵany qondyrǵan, qus qýlap, ań aýlap júrgen adamnyń qarasyn kóredi. Beseýi jaqyndap barsa, ózderiniń aǵasy Qamzaq bolyp shyǵady. Endi altaýy birigip, aýyldaryna tartady. Ań men qusty baǵyndyrǵan Qazǵaqtyń alty inisi keń dalany dúbirletip ózderi meken etken jerdiń shetine de jetedi. Qazǵaq qaptap kele jatqan qalyń jabaıy tórt túlik maldy kórip, qol astyndaǵy taıpalaryna qarý-jaraqtaryn berip: «Myna qalyń maldyń aldyn tosyńdar, taptap ketip júrmesin»,- dep tosqaýylǵa jiberedi. Qaptaǵan qalyń jaıaý adamdar maldyń aldynan shyqsa maldardyń bári jup-jýas. Adamdar tosyrqap turyp qalady. Qazǵaq ta maldy aıdap kele jatqan óziniń inileri ekenin tanyp, uzaq jylap amandasady. Osydan keıin Qazǵaq jylqydan kók qasqa taıdy, qoıdan aqsarbas qoıdy, túıeden aq túıeni, sıyrdan atan ógizdi, eshkiden atan serkeni qurban shalyp, toı jasaıdy. Qazaqtaǵy qonaqqa, toıǵa, asqa mal shalý salty sodan qalady. Toı salty ústinde Qazǵaq alty inisine alty túrli óner kórsetip, qaıran qaldyrady. Qazǵaq alty inisi aıdap kelgen tórt túlik maldy qol astyndaǵy qalyń taıpalarǵa teńdeı úlestiredi, bólip beredi. Qazaqtaǵy «enshi bólý» salty sodan qaldy. Toı ústinde Qambar jylqylardyń, Zeńgi sıyrlardyń, Oısyl túıelerdiń, Shopan qoılardyń, Shekshek eshkilerdiń, Qamzaq qyran qustyń syryn aıtyp tanystyrady. Jabaıy ańdardy qalaı baǵyndyrǵany, erlik týraly áńgimelerin eli estip razy bolady. Qazǵaq jylqylardy baǵyndyrǵan inisi Qambarǵa qarap otyryp, «Sen jylqy piri – Qambar ata bol» dep bylaı batasyn beredi:

Jylqy piri – «Qambar ata»,

Bolmasyn batamda eshbir qata.

Asqar taýdy turaq et,

Aǵyndy sýdy sýat et.

Jaz jaılaýdan ketkende,

Jazyq jerdi qystaý et.

Júırik pen jorǵany

Tańdap minip, kólik et.

Alys jerdi jaqyn et,

Bóten eldi tanys et.

Qazy menen qartany,

Jaly menen jaıany

О́mir boıy azyq et.

Qymyzyn sýsyn et,

Terisin ılep kıim et.

Qaıyn jurtty saǵynsań,

Saǵymnan da buryn jet.

Qalyńdyǵyńdy kórgende,

Bárine de sabyr et.

Jolamasyn basyńa,

Esh ýaqytta qasiret.

Batadan keıin Qambar qara aıǵyrdy Qazǵaqqa tartý etti. Qazaqtyń «at mingizý» salty osydan bastaý alady. Qazaqtaǵy «jylqy piri Qambar ata» degen sóz osydan qalǵan.

Qazǵaq endi inisi Oısylǵa qarap bylaı deıdi:

• Oısyl, baýyrym, sen túıelerdi baǵyndyrdyń. Túıe piri – «Oısyl qara» bol. Ataǵyńdy men berdim. Táńiri qabyl qylsyn.

Túıe piri – «Oısyl qara»,

Bata bereıin, maǵan qara.

Eki órkeshi baladaı,

Eki kózi tanadaı.

Shýdasy bar jamshydaı,

Quıǵyry bar qamshydaı.

Jatqan jeri daladaı,

Basqan izi shanadaı.

Mań-mań, mań basqan,

Shýdalaryn shań basqan,

Qara qosty artqanda,

Bıik-bıik bel asqan.

Túıeni aıdap kelipsiń.

Túelerdiń bar syryn

Ishińe búgip bilipsiń.

Júk qalmasyn jolyńda,

Salmaq qalmasyn qolyńda.

Qyryq kún shólde júrse de,

Qum jazırany kezse de,

Arymasyn túıeler.

Alystamasyn kıeler.

Sol kıeniń ıesi –

Myna otyrǵan baýyrym,

«Oısyl qara» bilińder.

«Oısyl qara» dep túıeni

О́mir boıy aıtyńar,- dep bata beripti.

Batadan keıin Oısyl qara qara býrany Qazǵaqqa syılady. Qazaqtaǵy at mingizip, túıe jetektetý salty osydan bastaý alady.

         Qazǵaq endi burylyp, Zeńgi inisine qarady.

• Inim, Zeńgi, sen múıizin kúnge shaǵylystyryp, mama sıyrlardy aıdap kelipsiń, sen sıyr piri «Zeńgi baba» bol,- dep bylaı batasyn berdi:

Sıyr piri – Zeńgi baba,

Sózimdi uq, beri qara.

Jelini bar qazandaı,

Daýysy bar azandaı.

Buqalary áýkeli,

Shúıdeleri bileýdeı.

Aıaqtary tireýdeı,

Quıryǵynda shoǵy bar.

Japalap tastary taǵy bar,

Múıizderi soıaýdaı.

Júni qysqa, boıaýdaı.

Asha tuıaq mal eken,

Býyndary syrtyldaq,

Múıizderi jyltyraq

Sıyrdy aıdap kelipsiń.

Bar syryn uǵyp, bilipsiń,

«Zeńgi baba» atalyp,

О́mir boıy qalasyń.

Keń jaıylymdy alasyń,

Sıyrdy máńgi baǵasyń.

Baqytyńdy sodan tabasyń.

Batadan keıin Zeńgi aǵasyna qara buqany tartý etti. Qazaqtyń toıǵa ógiz shalý salty sodan qalady. «Sıyr piri – Zeńgi baba» degen uǵymy osydan qalady.

Qazǵaq endi burylyp, inisi Shopanǵa qarady:

• Shopan, sen múıizi shyǵyryqtaı etip qoılardy aıdap kelipsiń, endi sen «Shopan ata» atalasyń,- dep:

Qoı piri – «Shopan ata»,

Bata bereıin, maǵan qara.

Aı múıizi shaqpaqtaı,

Shúıdeleri toqpaqtaı.

Tegene quıryq qoshqarly,

Tuıaqtary ashaly.

Qoıdy aıdap kelipsiń,

Bar syryn uǵyp, bilipsiń.

Aqsaǵannan aqsaǵan,

Qozysy ólse qaqsaǵan.

Appaq sary súti bar,

Shaǵaladaı «quty» bar.

Mop-momaqan janýar,

Babyn tapqan jan baǵar.

Qoı baqpaǵan qur qalar.

Qoıdyń súti qorǵasyn,

Qoıdy qyrǵan ońbasyn.

Shopan ata  atalsyn,

El aýzynda jattalyp,

О́mir boıy saqtalsyn.

         Batadan keıin Qazǵaqqa sarybas qoshqaryn tartý etti. Qazaqtaǵy aqsarbas qoı shalý, qoı malyna «Shopan ata» dep at berý salty sodan bastalady.

Qazǵaq endi inisi Shekshekke burylyp qarady:

• Shekshek, múıizderin naızadaı etip, baqyrtyp-shaqyrtyp, eshkilerdi ákeldiń, bul kebenekti baǵyndyrdyń, endi seniń atyń «Shekshek ata» bolsyn.

Eshki piri – «Shekshek ata»,

Qolyńdy jaı, menen bata.

Soısa sany qalaqtaı,

Saýsa súti bulaqtaı,

Aıdaǵanda óregenin qaıtersiń,

Bóri baqyr kelgende,

Kóregenin qaıtersiń.

Quıyrshyǵyn artyna,

Qystyrǵanyn qaıtersiń.

Bóri ustap alǵanda,

Baqyrǵanyn qaıtersiń.

Qoıǵa kósem bastaǵan,

О́tkelden esh saspaǵan.

Eshki baqqan artyna,

Júgire-júgire qaqsaǵan.

Qaraǵaı múıiz serkeli,

Jaldy-qyldy jelkeli.

Eshkini aıdap kelipsiń,

Bar syryn túgel bilipsiń.

Shekshek ata atalyp,

El kókireginde jattalyp,

Jurt  kókireginde qalasyń.

Batadan keıin Shekshek qara tekeni aǵasy Qazǵaqqa tartý etti. Osydan keıin qazaqtaǵy naǵashysynyń «jıenine qyryq serkesh berý» salty men eshki piri Shekshek ata degen uǵymy keıingilerge jalǵasa berdi.

Qazǵaq endi inisi Qamzaqqa moıyn burdy:

• Qamzaq, sen aspannyń erkesi, qustyń qyranyn qyzyl qolyńa qondyryp baǵyndyrdyń, qus patshasy «Qusbegi» bol,- dep:

Áı, Qamzaq – «Qusbegi»,

Endigi kezek seniki.

Qyran qus oınap qolyńda,

Bolmasyn jamandyq jolyńda.

Qanjyǵań  maıly bolsyn,

Júrgen jeriń jaıly bolsyn.

Qyran qandy aýyz bolsyn,

Qorań maldy bolsyn.

Atyń «Qusbegi» bolsyn,

Aınalańa dosyń tolsyn.

Qus topshysy talmasyn,

Basyńnan baq taımasyn,

Qandy kóz qyran túskende,

Taǵynyń janyn jalmasyn,

Paıdaly ańnan qalmasyn,

Paıdasyzyn almasyn.

Batadan keıin Qamzaq qolyndaǵy qandy kóz, qandy balaq qyranyn aǵasy Qamzaqqa tartý etti. Qazaqtyń ańshylyq, qusbegilik jolyndaǵy qyran qusty syılaý, «qalap surap alý» salty osydan bastaý alady.

Qazaqtaǵy tórt túlik maldyń túrleri osylaı qalyptasty. Qara aıǵyrdyń ústinde otyryp, jorǵa bıine eliktep bılegen «Qara jorǵa» bıi osydan qaldy. Syıly qonaqqa, alqaly topqa at ústinde atpen sybaǵaly «tabaq tartý» salty da osydan bastaý alady. Qazaqtyń «bata berý» salty da sodan jalǵasqan. Bul jeti aǵaıyndy «Qazǵaq, Qazǵaq» dep júrip «qazaq» atanyp ketken. Qazaqtyń shyǵý tegi sodan bastalady. Jeteýindegi qasıetti ıis jeti balaǵa sabaqtalǵandyqtan qazaqtyń jeti ata dástúrin ustaý salty da osydan qalǵan. Jeti atalyq týys jalǵasyp, qyz alyspaý zańy da osydan jalǵasqan. Bul boıyndaǵy ǵajaıyp ıis sol alǵashqy adamdardyń taza qanynyń syrtqa burqyrap shyǵyp turǵan, qaınap turǵan býynyń ıisi dep ańyz etisedi...

- Iá, balam, Bolat, bul ańyz. Biraq ańyz túbi aqıqat. Búgingi shyndyq erteń ańyzǵa aınalady. Baıaǵydaǵy mal pirleri maldy baǵyndyrǵan adamdar bolǵan. Turaqan aqsaqal meni «mal piri» degende jaman nársege uqsatyp otyrǵan joq. Qazaq halqynyń kúni búginge deıin mal sharýashylyǵy men qus sharýashylyǵyn qatar alyp júrgeniniń túbi sonaý alysta jatyr. Mundaı mıftik ańyzdy jete túsingen adam joldan eshqashan adaspaıdy. Ár nárseniń, ár zattyń osyndaı túbi bolady. Sol túp uǵymdardyń bári osyndaı kıeli ańyzdardan tabylady,- dep ákem áńgimesin aıaqtady...

Bolat Bopaıuly Jota Qajy