Esbolat Aıdabosyn. AMANAT(áńgime)

(“Qazaq eli – 550 jyl” shyǵarmashylyq báıgesine)

Bul shyǵarma qazaqtyń qaıratker uly

Bolathan Taıjannyń rýhyna arnalady!

Tań qulanıektenip atqannan besinge deıin qulqynnyń qamymen dala kezetin kári quzǵynnyń denesi búgin del-sal. Shaý tartqannyń belgisi bolar, tábeti qaıta bastapty. Buryndary toqty-torymnyń óligin bir otyrǵanda qylǵyta salatyn óńeshi qurǵyr tarylyp qalǵan ba?  Álginde ózen jaǵasynda jatqan ólgen buzaýdyń etinen aýyz tıdi de ózgelerge oryn bosatyp, keıin sheginip ketti. Mekenine de birneshe márte aıaldama jasap, súıretile jetti. Solyǵyn basqasyn qarsy bettegi jartasqa baryp, jalp etip jaıǵasty. Kúnde keshkilik osylaısha otyratyn ejelgi daǵdysy. Toıymsyz kózin tóńirekke qadap, qyzaryp batatyn kúnge qyzyǵa qaraıdy. Ol úshin budan jaıly, budan bıik jer joq. Etektegi qoı tastar men qyrqa-qyrqadaǵy serke shoqylar alaqandaǵydaı kórinedi. Buryndary sonyń arasynda balgerdiń qumalaǵyndaı shashyrap, tórt túlik órip júrýshi edi qazir shanda biri kezdesedi. Únemi tuman tunshyqtyryp turatyn alyp shahardyń adamdary kóbeıgen saıyn maly azaıyp ketti......

Basynda bul qala emes, kishkene ǵana eldi-meken bolatyn. Bir-eki márte qulash urǵanda o jaǵy men bu jaǵyna jetip barýshy edi  anajyly kún shyǵa ketkennen sáskege qaraı biraq oraldy. Qanaty talǵanda  qonaqtap solyǵyn basyp alatyn báıterekterde  azaıypty-aý. Onyń ornyna kókke qaraı kók tútin úrlep turatyn  murjalar kóbeıgen. Qaptalynda aıaqqa tireý bolarlyq butaǵy bolmaǵasyn ushar basyna qona ketken edi biriniń, qolqany atar ıiske qaqalyp, ázer qashyp qutyldy. Sodan beri quzǵyn olaı qaraı attap basýdy qoıdy, qansha ashyqsa da tóńirekti túrtpektep, talǵajaý izdeıdi.

Qartaıǵandyki bolar, sońǵy kezderi ýaıymshyl bop barady. Qarap otyryp qamyǵatyndy shyǵardy. Qyzyl asap, qyzyq qýǵan kúnderdi saǵynady. Adamdardyń ózara qyryq-pyshaq bop soǵysqan kezin umytar emes. Áne bir betkeıden saıǵa deıin sozylyp jatqan jypyrlaǵan zırattar sondaı oqıǵadan qalǵan jurnaq. Basynda sarytyshqannyń ini sekildi azǵana tómpekter edi,  qazir eki taýdyń ortasyn alyp jatqan shaǵyn qalashyqqa aınaldy.

Quzǵynnyń kóz aldynda alyp shahar turǵyndarynyń birazy osynda jerlendi. Jerlene bersin-aý, bul halyqtyń jeri kóp, biraq ýlap-shýlap múlgigen tynyshtyqtyń shyrqyn buzatynyn unatpaıdy-aý solardyń....

Samarqaý ǵana adamdar turaǵyna kóz saldy. Býaldyr tumanǵa oranǵan qaladan taýǵa qaraı jylansha ıreleńdegen tas jol jatyr. Sonyń ústinde jalǵyz noqat qaraýytady. Qımyldaıtyn sekildi, beri qaraı ilgerilep keledi. Qııandaǵyny shalatyn qyraǵy janary da sýalaıyn degen aý, ań ba adam ba aıyra almady. Qańǵyǵan esek pen jylqynyń biri bolar. Adamdar bul mańda jeke-dara, jaıaý-jalpy júrmeıtin....

* * *

Talaıdy baýyryna basqan qabirstan men qalanyń arasy on shaqyrymdaı jer. Bel-belesi, burylysy kóp tas jolda kúzdiń qarasýyǵyna qaramastan jeńil kıingen jigit keledi. Demikpemen aýyratyn, demil-demil aýa jetpeı alqynyp, talyqsyp otyryp qalady. Dáretin ustaı almaı júgirip baryp, júreleı ketken adamsha ilgerilegennen kidirgeni kóp. Biraq  qalaıda mejeli jerge jetip jyǵylýdy kózdegen túri baıqalady. О́kpesi óshkenine qaramastan órshelenip keledi.

Ol bul jaqqa osymen ekinshi ret kele jatyr. Birer jyl buryn qaskóılerdiń qolynan qaza tapqan qaıratkerdiń janazasyna qatysyp, el qatarly topyraq salǵan. Taý ortasyna ornalasqan zırattardyń kóptigine tańǵalǵan sonda. Qasynda turǵan taqııaly qarııanyń aıtqan sózi áli esinde: «Ekinshi munda tirligimde keltire kórme qudaı» dep edi, túr-tulǵasy  qalanyń zııalysynan kóri baıaǵynyń bılerine kelinkireıtin aqsaqal. Nege ekenin bilmeıdi bul da sol sózdi ishinen aıtty, tezirek qaraly jıynnan aýlaǵyraq ketýge asyqty. Endi sol jerge jete alar emes.

Artyna qarap edi, alyp shahar alaqandaǵydaı kórinedi eken, biraq  bir túrli tunjyrap tur.  Qala ústine qoıý tútin taǵy da minip alypty,  kúnniń kózin kórsetpeımin degendeı kók kórpesin qymtaı jaýyp, tumshalap tunshyqtyryp tur, keıbir tumany sırekteý jerlerden kóshe shamdary  ólgen taýyqtyń kózindeı syǵyraıady. Solar ǵana Alataýdyń bókterinde beıbit jatqan jurt baryn, aspan álemine habarlap turǵandaı.

- Qaıran halqym dep kúbir etti, alyp shaharǵa aıanyshty kózben qarap. Qashanǵa deıin, ishińnen býlyǵyp, tóbeńnen tóngen túnekti kórmeı, osy qala qusap tunshyǵyp jatar ekensiń. -Kóshpendiler» romanyndaǵy general Gens durys aıtqan eken-aý. «Qazaq daryndy halyq, batyr halyq, átteń baqytsyz halyq» demep pe edi. Shynymen de baqytsyz bolǵanymyz ba?!

Qaıta qozǵaldy. Qarsy aldynan eńgezerdeı úsh kólik quıǵytyp óte shyqty. Ishindegi adamdary da eńgezerdeı bireýler sekildi. Beıýaqytta beısaýat júrgen bu kim degendeı ejireıip qarady bári. Bul da kózimen uzatyp saldy. «Meıli men aq jyndy bolaıyn sender saýsyńdar, men aq ez bolaıyn sender ersińder» dedi ishinen. Oıyna osydan birer jyl buryn dúnıe salǵan seldir shashty ǵalymnyń gazet betinde «Men qorqaqpyn sender batyrsyńdar» degen suhbaty oraldy. Sol bir shaldyr minezdi shataq shaldy jaqsy kórýshi edi bul. Týrashyldyǵyn,   adaldyǵyn baǵalaıtyn. Qaıtys bolǵanda bara almady soǵan ókinedi áli.

* * *

Taýdyń jyqpyl-jyqpylyna qoıý qarańǵylyq erkin enipti, azdap elegizeıin dedi.  Top-top sheńgel, jyńǵyldardyń arasynan áldebir jyrtqysh atyp shyǵyp, bas salatyndaı qorqynyshty. Boıyn olardan aýlaq salyp joldyń týra ortasyna túsip, ilgerilep keledi. Erteńgi kúndi kútpeı, beıýaqta jolǵa shyqqanyna osy kezde azdap ókindi. Baǵanaǵy kózildirikti shilmıgen qaranyń «óletin bala molaǵa qaraı qashady» degen sózi qamshy boldy ma? Álde bir  jarym mln turǵyny bar qaladan, sózin tyńdar bir adam tappady ma? Áıteýir óliler mekenine yqylasy aýdy da turdy.

Qońyr-salqyn kúz bolatyn. Oqýshylar jańadan partasyna jaıǵasyp, taǵy bir oqý jylyn bastaǵan shaq. Memlekettik tildi qoldaý  týraly mıtıng ótedi degendi esitti. Asyǵa kútti. Bardy, qatysty. О́ziniń osy bir tarıhı oqıǵanyń ortasynda júrgenine máz bop, masattanyp marqaıyp qaıtty. Sol kúnnen bastap bunyń ózi de sózi de ózgerdi. Keıinnen mundaı basqosýlardan qalmaıtyn boldy. Jastar arasynan kim sóıleıdi degende birdi-ekili mıkrofon ustap aqtarylǵany bar. Osyndaı sátterde atqa mingen adamdaı aıdarlanyp ketýshi edi. Talaılardan maqtaý estidi. Biraq solardyń arasynda arqadan qaǵyp turyp, aıaqtan shalatyndar baryn oılamapty...

Bastyǵy shaqyrǵasyn barǵan. Kózildirik taqqan bir shilmıgen qara otyr. Ultyn aıyryp bolmaısyń. Kózi kókpenbek. Atasy «ózi sary kózi kók adamzattyń suńqary ózi qara kózi kók adamzattyń sumpaıy dep» otyrýshy edi. Tuzdaı kózinen muzdaı yzǵar esedi eken tiksinip qaldy.

Bir jerden kórgen adamy. Týra osy kózqarasty ana joly táýelsizdik kúnine oraı   bolǵan  jınalysta astanalyq aqyn aǵasynyń «Men ultshylmyn ba» degen óleńin oqyǵan kezde baıqaǵan sekildi edi.  Sýyq ter burq ete qaldy. Bári belgili boldy. Bastyqtyń aqyly boıynsha, óz erkimen jumystan shyǵý týraly aryzyn jazdy.

* * *

Qysqa kúnde qyryq qubylatyn alyp shahardyń aýa raıy birde kól, birde shól. Jańa ǵana tynysh sııaqty edi, aspandy bult torlap, juldyzdar kómiskilene bastapty. Bir juldyz qubyla betke qaraı quldılaı aǵyp, qoıý túnekke sińip ketti. «Juldyzym joǵary» dep jarysa jamyraıtyn mundaı kezde aýyl balalary.

Talmaýrap jetken tanys ıis sezildi. Topyraq ıisi... Jańbyr «á» dep bastalǵan kezde óriste júrseń aldymen jýsan ıisi birinshi bolyp tanaýyńdy qytyqtaıdy, al taqyrlaý jerde osy topyraq ıisi burq ete túsýshi edi. Shamasy taý basynda nóser bastalǵan bolý kerek, keler sátte eńistep etektiń shańyn qaǵyp ketýi ǵajap emes. Tezdetpese bolmas, endi entikse de ekpindi údete túsý kerek.

Avtokólik jolymen qatar jatqan jalǵyz aıaq súrleýmen súıretile biraz jyljydy. О́z esebinshe myna qoltyqty aınalsa qorymdardyń da tóbesi kórinýi tıis. Jaýyn sebeleı bastady. Taýdyń yzǵarly jelinen ekpin alǵan ótkir tamshylar tyz-tyz etkizip balǵyn deneni bizben túıregendeı túrshiktiredi. Bala kúninde jańbyr jaýsa alaqaılap júgiretin, qansha malmandaı sý bolsa da jaýramaýshy edi, mynanyń susy qatty. Kóktiń kóz jasy belgili emes pe? Áýeli sebelep sosyn nóserleı quıady. Arqyrap-kúrkirep, ókiredi, naızaǵaı oınatyp qaharlanady.

Jaıdyń oǵy jalǵyzǵa, attyń jaly, adamnyń shashyna úıir bolady deýshi edi, kúrteshesin sheship basyna jaýyp aldy. Aıaǵynyń astyn ǵana baǵdarlaýǵa shamasy keledi, syrt-syrt soqqan tamshymen jarysa keýdesi de syryldap keledi. Qos aıaǵyna qýat bersin qudaı. Ázirge bári qalypty sekildi, biraq bara-bara ókpesi óshedi, táltirektep jyǵylady. Úırenshikti jaǵdaı, talaı ret sóıtken. 9-synyptan bastap joldas bolǵan demikpe búgin bir keńshilik jasamasa tap solaı bolýy tıis.

Týmysynan dimkás bop óskenine san márte opynyp, sansyz túndi «ah» ura, alasura ótkizdi ol. Ásirese kóshe balalary aýyl shetinde aladopty qýalap júrgende, júgirip baryp aralasa ketkisi keletin. Birdi-ekili sóıtemin dep aýrýhanadan biraq shyqqany bar. Sodan beri «aqyryn júrip, anyq basýǵa» daǵdylandy, sál tynysy tarylsa boldy qaı jerde bolmasyn otyra qalyp, tynystaıdy.

Búgin de taı shaptyrym jerge jetý úshin talaı aıaldama jasap keledi. Álsireı bastaǵan sekildi. Jańa týǵan tóldeı buty-butyna shalynysyp, aıaǵy yrqyna kóner emes. Jańbyrǵa shylanyp, jylpyldap turǵan saz balshyqtan taıyp ketti, táltirektep qaıta turdy, kóz aldy tumandanyp barady. Aıaldaýǵa bolmaıdy, nede bolsa jetip jyǵylý kerek. Qolyn aldyǵa erbeńdetip, umsyna tústi, umtyla berdi. Umtyla berdi.

Tynysy tarylyp barady. Bireý tunshyqtyryp jatqandaı,....baǵanaǵy kózildirikti qara sekildi, mazaqtap kúledi teksiz. Aýa jetpeı barady. Dúnıede satylmaıtyn tegin dúnıe aýa, biraq qybyrlaǵan maqulyq pen qyltıǵan ósimdik úshin eń zárý, eń qymbat qazyna da osy aýa eken aý... A, qudaıym aýa bershi maǵan dep aıqaılaǵysy keldi. Biraq úni shyǵar emes.

Birer márte qulap turdy. Jyǵylýǵa bolmaıdy jaýmen jaǵalasqanda, «meıli seniń tániń álsiz bolsyn, biraq rýhyńdy bıik usta» dep bireý qulaǵyna sybyrlaǵandaı bolady. Bul sózden qýat alyp, ornynan turaıyn dese kózildirikti qara jolyn kes-kesteıdi. Keńirdeginen qolyn alar emes, býyndyryp jatyr. Saqyldap kúledi naqurys. Bul odan saıyn órshelenip, enteleı tústi. Etpetteı qulady, qaıta turdy. Osylaısha qansha alysqany belgisiz, qansha jer júrgeni de beımálim, bir sát qoly qabyrǵaǵa tirelgeni, sony jaǵalap álde úı, álde qoraǵa kirgeni emis-emis esinde.

* * *

- Astapyralla!!!

О́z-ózine kelip, keýdedegi syryl saıabyrsyp, sanasy sergigende kórdi, kórtopyraqty qushaqtap jatyr eken. Atyp turdy. Kúbirlep duǵa jasady. Kimdiki bolsa da bala-shaǵasy baqýatty bireýdiki bolýy kerek. Bul jaldap turatyn páter mynanyń janynda taýyq qoradaı bop qalady. Aqyryn sheshinip, kıimderin syqty. Jańbyr qalaǵa qaraı eńistep barady eken. Dalaǵa shyqty. Jaýyndy eńiske aıdap salǵan ókpek jel esip tur eken, óńmeninen ótip barady. Kózi qarańǵylyqqa úırengen. Tý syrtynan ózine qadalǵan janardy baıqady. Jalt qarap edi júregi sý etip, jalpasynan túse jazdady.

- Úıime basa kóktep kirgen bul qaı tentek, degendeı bireý qasqaıyp tur. Bireý emes, melshıgen  tas músin. Músin bolǵanda da ólisi turmaq tirliginde aldyna barýǵa ımenetin, tek teledıdardan kórgen áıgili jazýshy. Eskertkishin aınytpaı-aq salǵan eken, áldenege ashýlydaı aınalasyna mańǵaz qalyp tanytady. Júresinen otyryp, taǵy da quran oqydy.

Zırat mańaıy sarytopyraq. Jaýyn sýymen shylanyp mı batpaqqa aınalǵan. Bu kisiniń qabyrstandaǵy kórshisi de osal adam emes. Belgili aqyn. Al anaý ınjener-ǵalym. Tas músinder meniń janymda sen kim ediń degendeı birimen-biri boı talastyryp turǵandaı kórindi. Aqyryndap zırattardy aralaı bastady. Myna ekeýin kórgende myrs etip kúlip jibere jazdady da aıylyn jıyp aldy. Ekeýi tirliginde oılady ma eken ólgende qatar jatamyz dep. Jer basyp júrgende bir-birine amandasý turmaq biri kele jatsa ekinshisi teris aınalatyn eki qıqar shalǵa qatar tósek salyp bergen haq-taǵalanyń qudyreti aı dedi ishinen.

Izdegen adamyn taba alar emes. Qap, surap almaı baǵana bireýlerden, eshkimge aıtpaı taýǵa qasha jónelgenine ókindi. Uıaly telefonyn qosyp edi, taý arasy bolǵan soń ba baılanys joq eken. О́shirip qaıta júrdi. Osylaısha túni boıy sandaldy.  Aqyry álgindegi úırenshikti zıratqa aınalyp keldi.

-Qonaǵym keshiktiń ǵoı degendeı, tas músin jylyshyraı tanyta qarsy aldy bu joly.

* * *

Ábden qaljyrap sharshapty, zırattyń qabyrǵasyna súıkenip otyra ketkeni sol edi, birden kózi ilingen. Tús kórdi. Dóńgelek ústeldiń basynda kóp adam májilis quryp otyr. Sózi salmaqty aqyn-jazýshy, qaıratker, saıasatkerlerdiń kóbi  kelipti. Ortada búgin ózi izdep júrgen Bolat aǵasy.... Baryp amandasaıyn dep edi, ıin-tiresken kópshilikten óte almady. Ári ashýly tárizdi. Qolyn sermep-sermep,  birdeńelerdi aıtty da jınalysty tastap shyǵyp ketti. Bul tura sala artynan júgirdi. Burylyp qarar emes. «Aǵa» dep aıqaılasa, sál kidirgendeı bolady da qaıta jetkizbeı júrip ketedi.

Aǵalap jatyp oıanyp ketti. Bastyrylyp qalypty. Talaı jyldan beri joldas qylǵan kókjótel meni umytaıyn dediń be degendeı qaıta-qaıta kelip, kómeıin jybyrlatyp tur. Aýnaqshyp jatyp, kóz ilindirdi. Taǵy tús kórdi. Bul joly Bolat aǵasy atqa minip alypty. Qasynda aq saqaldy úsh qarııa bar. Úsheýiniń astynda turpaty bólekshe jaralǵan, úsh tulpar. Túrleri tanys qudaı-aý qaıdan kórgen adamdary bular. Azdap shyramytty. Astanada úsheýiniń qatar otyrǵan eskertkishi bar emes pe, dáý de bolsa solar dep topshylady. Bolat aǵasynyń jol silteýimen, taý bókterlep qalaǵa qaraı kele jatyr. Aqsaqaldar birde bas shulǵysyp, razy bolǵandaı keıip tanytady, birde kerisinshe surlanyp qalady.

Qalaǵa kire beriste álgi shaldardyń aty kilt toqtap, júrmeı qoıdy. Qarııalar qylquıryqtaryn borbaılaǵysy joq, marǵaý qalyp tanytady. Tek, Bolat aǵasy árqaısysyn bir jetelep júgirip júr. Jaryqtyq janýarlar aıaǵyn basar emes, jatyrqap turǵan sekildi, qasqyr kórgendeı qalshyldap ketipti tipti. Álginde ǵana jaıdarylyq tanytyp kele jatqan shaldardyń da bet-álpeti álem-tapyraq. Dyraý qamshylaryn qos búktep ustaǵan kúıi, qoldaryn birese shyǵysqa, birise teristikke siltep Bolat aǵasyn kezek-kezek sógip jatyr. Daýystaryn estı alar emes. Bir kezde qarııalar  kelgen izimen jele-jortyp Alataýdy asyp ketti.

Sonda baıqady qyr basynda jer qaıysqan jaýyngerler tur eken.  Esikpen tórdeı atqa mingen bireý oıqastap shaýyp júr. Anyqtap qaraǵanda baıqady basy joq. Bassyz keýde. Ústindegi aqberen saýyty kúnge shaǵylysady, qolyndaǵy aldaspanyn ary-beri bulǵap tynym tabar emes. Ol oıqastap shapqan saıyn qalyń ásker taý ishin jańǵyryqtyryp uran salady.

- Alash!!! Alash!!!

- Abylaı!!! Abylaı!!! degen daýysty anyq estidi.

Bir kezde taýdyń batys jaǵynan taǵy bir basy joq batyr shaýyp shyqty. Biraq qolyna qylysh emes, shoqpar sekildi birdemeni ustap alǵan. Qalyń topqa jaqyndaǵanda tanydy, dombyra eken. Urandaǵan alamandardyń aldyna jete bere, dombyrasyn sabalap áldebir azaly kúıdi tarta jóneldi. Onyń kúıi jaýyngerlerdi onan saıyn rýhtandyrǵandaı, qalyń qol «Attan» degen uran shyqsa, neni bolsyn jaıpap ótýge daıyn tur.

Bolat aǵasy basy joq ekeýge qarap, melshıip qatyp qalypty, qamshylar jaqtan qasyna taqaǵan buǵan júzin de burmady. Eki kózge erik berip, jylap tur....

- Babalarymyz renjip ketti bizge, dedi álden soń. Olar kimder dep surap úlgermedi kel minges dep úzengiden aıaǵyn usyndy. Sonda baıqady áppaq kıim kıip alǵan aǵasy jalań aıaq eken. Astyndaǵy tory at tyqyrshyp bolar emes. Bul eki ret umtylyp edi aýyzdyǵymen alysqan janýar urshyqsha úıirilip jolatpady.

- О́ı seni atqa minýge jarady ma desem áli bóskóten ekensiń ǵoı. Aıtpaqshy meni nege izdep júrsiń. Odan da bar! Qyzmet qyl...Biz isteı almaǵan sharýalar senderdiń moıyndaryńda.

Bul jaýap bermesten, burtıyp tómen qarady.

- Ana qarııalar nege qapaly bilesiń be? Biz olardyń amanatyna qııanat jasadyq....Al sen áli atqa mine almaı júrsiń.....

Uıalǵanda beti dý ete qalýshy edi. Qyzarǵan júzin kórsetpeıin dep odan saıyn tuqshııa tústi. Basyn kótergende Bolat aǵasynyń ornyn sıpap qaldy. Ary-beri júgirip izdedi, tappady. Shalynyp jyǵylǵandaı boldy, oń qoly shymyrlap barady. Oıanyp ketti, oń jaq qaptaly tutastaı uıyp qalǵan eken.

* * *

Tań bozaryp keledi... Dalaǵa shyqty. Túni boıy sharq uryp izdegen zırat kópten oqshaýlaý jerde eken, tez tapty. Týmysynan qarapaıym kisiniń zıraty da basqalardykindeı emes, eleýsizdeý kórindi. Ol Bolat aǵasynyń osyndaı qarapaıymdylyǵyn, daralyǵyn jaqsy kóretin. Quran oqyp, bata jasady. Bastapqyda qaladan molaǵa qaraı bet alǵanda, aǵasyna bir alqaýsyz aqtarylsam, ishtegi shemen bop qatqan sherdi tarqatsam degen oıynan aınyp qaldy. Túndegi túsinde sóıleskeni jetkilikti sekildi.

Biraq úsh qarııa qaıdan kelip, qaıda ketti? Basy joq keýdeler kimdiki? Olardyń amanaty ne? О́z túsin ózi jorýǵa bolmaıdy deýshi edi. Tez arada úıine jetip, kórshi turatyn aqyndy taýyp alý kerek. Azdap qyrsyqtyǵy, «ynjyqsyń» dep buny sózben qajaıtyny bolmasa, alyp shaharda odan jaqyn eshkimi joq.   Ol qabirstannan qalaǵa qaraı bet aldy. Oıynda túndegi túsinen qalǵan zilbatpan mindet bolǵanmen boıynda bir jeńildik seziledi. Entikse de ekpindi údetip, yldılap keledi. Shyǵystan atqan kún alyp shaharǵa nuryn shashyp turǵandaı kórindi....Bizdiń  de kúnimiz týar dedi ishinen.

Tap osy mezette talaı jyldan beri tirilerge laǵnet aıtyp, ólik ańdyǵan kári quzǵyn da jantásilim etken edi.