Tóken ÁLJANTEGI. Jady jańǵyryǵy

«Qazaq memleketine – 550 jyl» báıgesine

Alaýlap tań atady, manaýrap kún batady - óte shyqqan bir sát qana.

Jyldy jyldar almastyrady - óń men tústiń arasynda dińkeletken eles dersiń.

Ǵasyrdy ǵasyr óksheleıdi - endi sen joqsyń, ol bar. Biraq ol da saǵan uqsap dal qalpynan arylmaǵan.

Tirshilik zańdylyǵynan. О́mirge tańyrqaı kelgen adamzat myna jalǵan dúnıeden sol tańyrqaǵan qalpynda ótedi de ketedi. Sonda kelý men ketý aralyǵyn aıqyndaıtyn qandaı kúsh? Ol - tarıhı jady. Adamzattan sol jadyny túbegeıli aqtarar nıet pen yqylas tabylsyn dep tileıik. Ondaı batyldyqqa barǵandar kúngeıge ǵana aldanbaı, kóleńkege de nazar aýdaryp qoısa tipten jaqsy. О́ıtkeni, shyndyq ashylaý bolǵandyqtan ony únemi tasaǵa jasyrýǵa nıettimiz.

Qazaq tarıhynda da jasyryndylar tym kóp. Battıǵany da, bylqyldaǵy da qat-qabat. Battıǵanyn basqalar aıtar, biz bylqyldaqtyqqa den qoıdyq.

1. Qaraǵan men qanjar

En dalaǵa shyǵa qalsam qaraǵan men tobylǵynyń, ıaǵnı shubarlardyń tamyrynan kóterilip kele jatqanyna qýanamyn. Nelikten? Sondyqtan, ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldarynda Máskeýde otyrǵan bir aljyǵan shaldyń sandyraǵyna eligip ishine attyly adam kirse bórki ǵana jyltyńdaı kóriner qalyń shubardy áp-sátte-aq otap tastaǵan edik. Osy jumysqa berilgenimiz sonshalyq, qaqyraı synyp jatqan shalǵylardyń obal-saýabyna qaramadyq. Tek, ózimiz tanymaǵan áldekimderdi ishimizden kelistire turyp sybap alyp aldymyzdan kezdeskendi ora berdik, ora berdik. Artynan ár-ár tustan aýmaqty shuńqyrlar qazyp, álgi shapqan qaraǵandarymyzdy solarǵa tyqpaladyq. Sonsyn oǵan qospalar qostyq pa, qospadyq pa, ol jaǵy beımálim, álgi shuńqyrlardy endi qaıtyp ashylmastaı kómdik te tastadyq.

Áride joǵarǵy jaqtaǵylarǵa istiń oıdaǵydaı aıaqtalǵany jóninde sala qulash aqpar berip baryp tynys qaıyrǵanymyz esimizde. Bolǵan-bitkeni osy ǵana. Qazir sol shuńqyrlardyń qaıda ekenin tap basyp aıtatyn eshkimdi tappaısyń.

Muny nesine aıtyp otyrmyn? Janym aýyrǵandyqtan qalam tartýǵa májbúrmin. Osynshama otap tastardaı shubardyń ne jazyǵy bar edi? Muny sol kezde essizderdiń jetesine jetkizer, tabıǵatqa arasha túser bir jannyń tabylmaǵany ma?

Tabylmady. Tabylmaıtyn da. О́ıtkeni, «jasampaz kommýnıstik partııanyń sardarlarynda» bas bolǵanymen ony naǵyz bas qalpynda ustar myıdyń bolmaǵany ámbege aıan-dy. Ol myıdy sábettiń keremet ıdeologııasy áldeqaıda qotaryp tastaǵany belgili edi. Sonyń nátıjesinde qaltaqtaǵandar men qalbańdaǵandardyń qarasy kóbeıip shyǵa kelgen.

Keıinnen solardyń urpaqtary áleýetti qoldardyń demeýi arqyly bılik basyna kelgeni ókinishti, árıne. Ol basqa áńgimege jeli. Biraq, biz taqyrybymyzdan aýytqymaıyq.

Iá, sóıtip biz dalany taqyrlap tastaǵanbyz. Bul – ekologııalyq apat-ty. Al ekologııalyq apat zardaby atom bombasynan da asqan opat ákelerin túsinbegenimiz ókinishti. О́ıtkeni tabıǵatty ózgertý - adamdardy, adamı psıhologııany ózgertýge sebepker jaǵdaı ekenin uǵynýǵa shamamyz jetpeıtin.

Sóıte tura qoı sanyn elý mıllıonǵa jetkizý bastamasy kóterilgeni qyzyq. Tospasy tabylmaǵan qý dalany syrma jaılady. Malshylar yqtasyn bolarlyq qalqa tappaı, qoı tóldetý naýqanyn shı-qamystan turǵyzylǵan aran ishinde ótkizýge májbúr boldy. Budan qozy qyryldy, sýyq ótken tól áljýaz qalpynda jetildi. Eń keremeti - mańaıdaǵy kóringen shı, qamysty qalaı otap tastaǵanymyzdy taǵy baıqamadyq.

Shyn máninde, malmen birge jasasqan atam qazaq shubary kóp jerden qonys tabýǵa tyrysqan-dy. Ol kóktemgi yzǵarly jelden birinshiden qorǵasa, ekinshiden kóktemesi erterek qylt-qylt etip, qystan qajyp shyqqan maldyń erterek toǵaıýyna sebtigin tıgizetin. Tól de qum jep shetinemeı, balaýsamen aýyzdanyp, badanadaı keıip alatyn. Sonsyn býynyn bekite oınaqtap shyǵa keletin.

Shubardyń tarıhı betburystarǵa dáneker bolǵany da talassyz. Ony sońǵy hanymyz Kenesary qolynyń «Dýan» bekinisine shabýylynan kóremiz. Dál sonda qazaq sarbazdary jýandyǵy barmaqtaı qaraǵan, tobylǵyny toptastyra baılap, qalqan esebinde paıdalana jaýyna shabýyl jasap, aqyry bekinisti qıratyp tynǵan. Osynyń arqasynda uly dalamyzda basqynshylardyń bir turaǵy kemip, qasıetti Saryarqa az ýaqytqa bolsa da bodandyqtyń buǵaýynan azat qalpyn saqtap qalǵan.

Basqynshylyq pıǵyldy sóz etkende adam túgili aspan túnerip, qap-qara bulttar kózinen jas syǵatyn shyǵar. Qazan tóńkerisinen keıingi qazaq dalasyna jetken zobalańdar, otyz ekiniń ashtyǵy, otyz jetiniń repressııasy, tyń ıgerý, kosmodrom - munyń barlyǵy qazaq jerin qazaqtardan bosatý amaldarynan oılastyrylǵan áreketter ekeni aıtpasa da túsinikti. Sonyń bir parasy joǵaryda biz sóz etken ekologııalyq apat nyshany. Olaı deıtinimiz, búkil ómirin malmen baılanystyrǵan, sonyń nátıjesinde bul kúnge aman-esen jetken halyqty negizgi turaǵynan oq shyǵarmaı qýý amaly – jerdi nápaqalyq qýatynan aıyrýda turǵan. Ol úshin ózderi syrttan ǵana baqylaý júrgizip, bárin bizdiń qolymyzben jasaý aıarlyǵyn arqaý etken amaldary edi, myna aıdap salý qıturqylyǵy. Alaqanymyzǵa qanjar ustatty, máńgúrttigimizden biz ony qara jerdiń júregine tyqqyladyq. Abyroı bolǵanda, Táýelsizdik týy jelbirep, týǵan topyraqty ajaldan arashalap qaldy. Búginde es alǵan urpaq jetildi. Endi olar el men jerdi qasyq qany qalǵansha qorǵamaq.

Láıim, ómirsheńdigimizden aıyrmaǵaı!

2. Qazý men jazý

Úıden attap shyqpasań úıkúshik atanýyń bir basqa, taban izińnen árini kórmeıtin dúmbilezge aınalýyń op-ońaı. Al, attasań... Attasań keýdeńdi ókinish pen óksik qysyp tastaýy ábden yqtımal. Nelikten? Sondyqtan, aınalańda bolyp jatqan keleńsizdikterge janyń aýyrady, júregiń syzdaıdy. Qarsylasar qaıran tappaǵanyńda tipten jer bolasyń. Bári mańaıyńdaǵylardyń ashqaraqtyǵynan, aınalańnyń ashkózdiginen. Qanaǵatty qap túbine jasyrǵan nıet aranyn aıdahardaı ashyp alǵany jasyryn emes.

О́zińiz saralańyz: bul kúnde qara jer shuryq-tesik. Anda da, mynda da karer, shahta. Ken tasyǵan qyryq, alpys, júz tonnalyq alyptar dońǵalaǵynyń astynda qaltyraǵan jerdi, sazsha ılengen tastardy aıaısyń. Kók bolsa-bolmasa tamyrynan solyp bitken. Sonda arashany kimnen suraǵandaımyz, araaǵaıyndyqty kimnen kútkendeımiz?

Ken óndirý bizge jat emes. Búgingini bylaı qoıǵanda tarıh qoınaýy qazirgi qazaq jeriniń metallýrgııa óndirisiniń oshaǵyna aınalǵanyn baıaǵyda dáleldep qoıǵan. Bárin qazbalaı bermeı, akademık Álkeı Marǵulannyń myna pikirimen ǵana sózimizdi tuzdyqtaıyq: «Ortalyq Qazaqstan bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi ekinshi myńjyldyqtyń ekinshi jartysynda Eýrazııa qurylyǵyndaǵy mańyzdy metall óndirý ortalyqtarynyń biri boldy, - deıdi ol uzaq jylǵy zertteýlerin negizge ala, - Jezqazǵan kenderin ıgerý neolıtten (jańa tas dáýiri) eneolıtke (mys dáýirine) kóshý kezeńinde (b.d.d. 1 myńjyldyq) bastalǵan».

Bastalsyn-aq. Degenmen, ǵasyrlarǵa emes, dáýirlerge júgingen osynaý ulan-ǵaıyr aralyqta biz sol kendi uqsatýǵa múmkindik taptyq pa? Suraq túıini osy tusqa jetkende aýyzymyzdy jaba qoıatynymyzǵa tańmyn.

Sandaǵan qoǵamdyq satylardan ótken Qazaqstan qazir, Qudaıǵa shúkir, táýelsiz memleket. Jıyrma jyldyń ústinde «áı» deıtin áje, «qoı» deıtin qojany jatyrqaıtyn shamaǵa jettik. Jyl ótken saıyn qabyldanatyn túrli-túrli jobalarymyz da jetkilikti. Olardyń báriniń eldiń ıgiligi, halyqtyń ál-aýqatyn kóterýge baǵyttalǵany talas týdyrmasa kerek. Alaıda...

Alaıda, ataýynan adam túgili at úrker osy baǵdarlamalardyń óz máninde jumys jasamaýy qynjylys týdyrady. Qynjylatynymyz, dáýirlik tájirıbe barysynda uqsata bilý degen qaǵıdany úırenbeı-aq ketkenimiz talassyz. Basqasha jaǵdaıda kóringen jerdi shuqylap tese bermeı, burynǵy ıgergenimizden de kól-kósir paıda taýyp, shekemiz shylqyp otyrar edik.

Mysal ma? Mysalǵa júgineıik: bir kezdegi elimizdiń premer-mınıstri Danıal Ahmetovtyń: «Qazaqstannyń osmıı - 187 ızotoby teńdesi joq ónim. Álemniń eshbir elinde mundaı ónim joq. Renııdiń qory Qazaqstan men Chılıde ǵana bar», - dep jar salýynyń ózi dúnıejúzi aldyndaǵy bedelimizdi aıqyndap bergendeı edi. Al osyndaı baǵaly ónimniń álemdik qordaǵy salmaǵy 100 paıyz dep eseptesek, sonyń 99 paıyzy Qazaqstan mysynyń quramynda saqtalǵany maqtanyshymyzdy nyǵaıtqan. Munyń ózi qazaq jeriniń baılyq mártebesin asqaqtatqany shúbásiz-tin. Alaıda, osy baılyqty ıgiligimizge jarata almaǵanymyz, alapaı-talapaıǵa salyp jibergenimiz ókinishti.

Sózimiz jalań shyqpaýy úshin shúbásiz faktilerge júgineıik.

Jetpisinshi jyldardyń basynda qadasy qaǵylǵan sırekmetaldar sehynyń Qazaqstan Respýblıkasy úkimetiniń 1995 jylǵy 28 qyrkúıektegi № 1292 qaýlysymen respýblıkalyq memlekettik kásiporyn bolyp shańyraq kótergeni jurtshylyqqa aıan. Sol kezdegi Premer-mınıstr Á. Qajygeldınniń ózi qol qoıǵan bul qaýlyda osmıı - 187-ni, renıı ónimin, quramynda kúmis jáne altyn bar shlamdardy, sondaı-aq sırek kezdesetin jáne basqa qymbat metaldardy óndirý jóninde ashyq aıtylǵan. Jer baılyǵyn el ıgiligine saı paıdalaný turǵysynda halyq arasynda úkimetke degen oń kózqaras ta qalyptasa bastaǵan edi. Alaıda 1996 jyldyń 25 qańtarynda osy qaýlyǵa ózgeris engizý jóninde Premer-mınıstr qol qoıǵan jańa qaýly kúmis jáne altyny bar shlamdardy «Qazaqmystyń» quzyryna qaıta berýge májbúrlikke ıkemdedi. Munyń ózi quzyrly organnyń bir jaǵynan jer baılyǵyna degen nemkettiligin tanytsa, ekinshi jaǵynan toqpaǵy myqtynyń tegeýrinine tize búgetininiń dáleli-di. Bulaı aıtýymyzǵa negiz - 1995 jyldyń 23 jeltoqsan kúni sol kezdegi «Jezqazǵantústimet» aksıonerlik qoǵamyn basqarýshy V. Kım myrzanyń Ákejan Maǵjanulynyń atyna jazǵan tilek haty men premer-mınıstrdiń S. Qalmyrzaev atyna baǵyttalǵan «Pochemý aktıvamı ı passıvamı rasporıajaetsıa vedomstvo, a ne predprııatıe. Soglasıtsıa s predlojenıem» dep buryshtama soǵýy.

«Dánikkennen qunyqqan jaman» deıdi ǵoı, osydan áride «Qazaqmys» pen «Jezqazǵansırekmet» arasynda aıtylmaıtyn soǵys bastaldy. Bireýi «alamyn» dep kózin alartty, ekinshisi «berilmeımin» dep bezerip turyp aldy. Aqyry ultjandy azamattar jeńiske jetip, kásiporyn memlekettik mártebesin saqtap qaldy. Baǵy ashylǵandaı edi, paıda da taba bastaǵan. Degenmen, keıinnen balǵa úıirilgen aralar kóbeıip, aqyry beı-bereketi shyqqany anyq.

Sol kezeńde «Qazaq ádebıeti» gazetinde, KTK telearnasynda jar salynǵan Shyǵys Eýropa eliniń birine satylýǵa daıyndalǵan sensasııalyq osmıı - 187 ızotobynyń deregi nemen aıaqtalǵany da beımálim. Belgili bir toptyń ádeıi uıymdastyrǵan shoýy tárizdi bir derek jarııalandy da, arty qumǵa sińgen sýdaı joǵalyp tyndy. Bolǵan-bitkeni osy ǵana. Sonda deımiz-aý, bir gramy birneshe ondaǵan myń amerıka dollary turatyn asyl zatta qoradan shyǵar qıdaı qun qalmaǵany ma?

Qalmaıdy. О́ıtkeni, jazýǵa moıynsunyp qazýǵa ǵana daǵdylanǵan sana shuryq-tesikterdi kóbeıtýge áýes.

Biz dál sol shaqta respýblıkada osmıı qoryn jasaýdy baspasózde kóterýdeı kótergenbiz. Ony qaperge iler qulaq tabylmaǵany jáne aıan. Endi, mine, aýyzdy qý shóppen súrtýdemiz. Jezqazǵan mys zaýyty jumysyn toqtatqaly osmııdiń túrin kórmek túgili atyn estýge zar bolǵanymyzdy jurt estisin. Bálkim, sonda kóringen jerdi qazbalamaı, qolda barǵa muqııat bolarmyz.

***

Shynaıy ómir bultalaqtyqty kótermeıdi. Tarıh ta solaı, adastyń ba alqymyńnan alyp sonadaıǵa laqtyryp tastaı salady. Shyńǵyrǵanyńa qaramaıdy. Shyndyqqa júgingeninen.

Biz de belgili bir kezeńderdiń shyndyǵyn aldaryńyzǵa jaıyp tastadyq. Qup alsańyzdar qutymyzdyń ornyqqany, qup almasańyzdar ókinishimiz joq, bolashaqtaǵylardyń qulaǵyna jeter degen úmittemiz.

Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn atap ótý týraly Prezıdentimiz kótergen bastama eldigimizdiń qabyrǵasyn naqtylap qana qoımaı, keleshektegi tarıhymyzdy odan ári tereńdetetini aıdan-anyq. Olaı bolsa, shyndyqty talap eter jaǵdaıda myna jazbalar kádege jarar degen úmitimiz basym.

Bereke-birligimiz jasampazdyqqa bastaǵaı.