Reseımen áriptestik - orys ekonomıkasyna donor bolý

 Álemdik ekonomıkada sońǵy ýaqytta adamzattyń nazaryn aýdaryp otyrǵan birneshe mańyzdy zańdylyqtardy baıqaýǵa bolady. Solardyń ishinde eń mańyzdy ekeýin atap óter bolsaq, birinshisi - eshqandaı saıası kezdesýlerge qaramastan Reseıge qatysty sanksııalardyń toqtatylmaýy. Ekinshisi, munaı qunynyń quldyraýy. Bul qubylystar arasynda sebeptik baılanys ondaı aıqyn bolmaǵanmen, saralap qarasaq ekeýin de júzege asyrýshy AQSh ekendigin baıqaımyz. Sebepteri men saldary ár túrli bolǵanymen búginde bul áreketterdiń negizgi maqsaty aıqyn. Ol Reseıdi tize búktirý jáne Reseıdiń ishki jáne syrtqy saıasatyn áshkereleý.

Sanksııalar saıasaty qaıda aparary belgisiz bolǵanymen, onyń zardabyn Reseı tartyp otyr.

Dál búgingi kúni Reseı eshteńege qaramastan óziniń Ýkraınadaǵy múddelerinen bas tartpaıtyndyǵyn ańǵartýda. Degenmen bul ssenarııdiń jalǵasy qandaı bolmaq? Osy saýalǵa jaýap izdep kórelik.

Basty másele, Reseı men AQSh arasyndaǵy taıtalas Batys álemi men Reseı arasyndaǵy talasqa aınalyp barady. Búgingi kúni Reseıge qatysty ekonomıkalyq sanksııalar saıasatyna Batys Eýropa elderi men Kanada, Avstralııa syndy memleketter de qoldaý kórsetip otyr. Árıne, Reseı óziniń ulyderjavalyq ambısııalarynyń nátıjesinde túsken osy kúrdeli ekonomıkalyq qarsylastyqty batys pen shyǵys qaqtyǵysyna aınaldyrǵysy kelgenimen, bul saıasat nátıjeli boldy dep aıtý qıyn. Reseı óziniń eń jaqyn odaqtasy dep jarnamalap jatqan Qytaı Halyq Respýblıkasynyń ózi bul jaǵdaıda beıtaraptyq saqtap otyr. Iá, Qytaı Reseı gazyn tutyný týraly shartqa qol qoıdy, ıá Qytaı Sırııa máselesinde Birikken ulttar uıymynyń qaýipsizdik keńesinde «qalys qaldy», ıá, Qytaı Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń sheńberinde áskerı jattyǵýlar ótkizdi... Biraq bir mınýt ta Qytaı ózin «Reseıdiń qoldaýshysy» retinde jarııalamady. Reseıdiń sanksııalarynyń nátıjesinde naryǵyna kire almaı qalǵan eýropalyq azyq-túlik ónimderin jetkizýge kelisim bergen Úndistan, Túrkııa, Brazılııa sekildi elder bul sharaǵa ulttyq ekonomıkasyn qoldaý úshin bara jatqandyǵyn jasyrmaıdy. Tipti Belarýs sekildi Reseıdiń jaqyn odaqtastarynyń ózi bul daǵdarysta ózderiniń «beıtaraptyǵyn» jarııalap úlgerdi. Sondyqtan bul talasta Reseıdiń «odaqtastary» bar dep aıtýǵa bolmas.

Kelesi másele - bul sanksııalardyń tysynda qaıshylyqty qubylys munaı baǵasynyń arzandaýymen tuspa-tus, munaı ónimderiniń ishki naryqta qymbattaý úderisi baıqalýda. Bul, aldymen, Reseı naryǵyndaǵy básekelestiktiń álsizdigi men monopolızmniń basymdyǵyn kórsetýde. Iаǵnı munaıdan túsken tabystardyń kólemi tómendegendikten reseılik munaı óndirýshiler óz tabystaryn munaı ónimderi esebinen tolyqtyrýǵa májbúr bolyp otyr. Bul jaǵdaıda álemniń Reseı munaıyna táýeldiligine qaraǵanda, Reseıdiń óz munaı óndirýshilerine degen táýeldiligin kórsetedi. Demek, búkil álemdi munaı qubyry arqyly qadaǵalaýǵa tyrysqan Reseı ekonomıkasynyń ózi tolyqtaı derlik shıkizat eksportyna táýeldi ekendigi anyq kórinýde. Tarıhı sholý jasar bolsaq, Aýǵanstanǵa ásker kirgizgen KSRO-men kúreste AQSh osy munaı baǵasyn tómendetý saıasatyn ustana otyryp qarsylasynyń ekonomıkasyn álsiretkendigi belgili. Nátıjesinde Keńester odaǵy ydyraýyna negiz qalandy. Jaǵdaıdyń soraqysy munaı baǵasynyń tómendeýinen zardap shegip otyrǵan jalǵyz Reseı emes, Qazaqstan sekildi kórshileri de bolyp otyr.

Úshinshiden, Reseı ekonomıkasy buryn-sońdy bolmaǵan «kapıtal qashýyn» tirkeýde. Tıimsiz ınvestısııalyq saıasat, memlekettik retteý mehanızmderiniń qýattylyǵy, saıası múddeniń ekonomıkalyq múddeden basymdyǵy tek sheteldik ınvestısııalardyń kelýin shektep otyrǵan joq, reseılik ınvestorlardyń óziniń ınvestısııalaryn syrtqa shyǵarýǵa yqpal etip otyrǵan faktorlardyń biri bolyp otyr. Nátıjesinde elge keletin valıýta kólemi qysqaryp, Reseı rýbline suranys tómendeýde. Muny ótken aptadaǵy Reseı rýbliniń devalvasııasynan baıqaýǵa da bolady. Bul kórshi memleketterge, sonyń ishinde Qazaqstanǵa da yqpal etpeı qoımaıdy. Inflıasııa deńgeıiniń joǵarylaýy naryq zańdylyǵy. Budan álde qaıda kúrdeli nátıje eldegi aqsha tapshylyǵy. Reseı Úkimeti shetelden kelgen ınvestısııalardyń azaıýyna baılanysty iri ınvestısııalyq jobalar men aýyl sharýashylyǵyn qoldaý úshin ózderiniń ulttyq qorlaryndaǵy qarajatty jumsaýǵa májbúr ekendikterin jarııalady. Osy ýaqytqa deıin Reseı ekonomıkasynyń básekege qabilettigin nyǵaıtyp, syrtqy qaryzdaryn qamtamasyz etýge baǵyttalǵan ulttyq qor qarajatyn bul maqsattarǵa jumsaý úkimet qolyndaǵy retteý mehanızmderiniń azaıǵandyǵyn kórsetedi. Al, eń soraqysy Reseı sońǵy jyldary ekonomıkalyq ósimniń qarqyndylyǵyn qamtamsyz etip, ekonomıkany ártaraptandyrýǵa yqpal etken jańa tehnologııalardy tartý múmkindiginiń shektelgendigi sezilip otyr. Bul jaqyn arada Reseı ekonomıkasy ósiminiń tómendeýine alyp keletindigi aıqyn. Bul sózsiz Reseı kórshilerine, sonyń ishinde Qazaqstanǵa da keri áserin tıgizeri anyq. Al eń bastysy bul halyqtyń tutyný qabiletine tikeleı keri áser etetindigi aıqyn. Iаǵnı halyqtyń ál-aýqaty tómendeıdi.

Tórtinshiden, Reseı anneksııalanǵan Qyrymdy qoldaý úshin mıllıardtaǵan dollar shyǵyndarǵa barýǵa májbúr. Qyrymnyń Iаnýkovıch tusynda álsiregen ınfraqurylymyn, qordalanǵan ekonomıkalyq máselelerin sheshý úshin federaldy bıýdjet qomaqty qarjy bólýge májbúr. Al bul ınvestısııalardan qaıtarylym bolady ma? Belgisiz. Sebebi, Pýtın prezıdenttiginiń tusynda nyǵaıyp alǵan memlekettik apparattyń tıimsiz menedjerlik qasıetterin sońǵy jyldary ekonomıkaǵa qatysýshy barlyq sýbektiler aıqyn sezip keledi. Onyń ústine memlekettegi jemqorlyqtyń keń qanat jaıýy, Qyrymdaǵy ınfraqurylymdyq jobalardyń tıimdi júzege asyrylatyndyǵyna kúmán týdyrady. Bul turǵydan «jalpyhalyqtyq referendýmda» Reseı quramyna kirýge daýys bergen jańa Reseı azamattarynyń ýaqyt óte kele óz sheshimderine ókinishpen qaraý yqtımaldyǵy joǵary.

Eń mańyzdy suraq, Qyrymnyń Reseı quramyna kirýi, egemendik pen memlekettik bıliktiń jalǵyz qaınar kózi bolyp tabylatyn Reseı halqyna ne berdi? О́kinishke oraı qosymsha shyǵyndar men qymbatshylyqtan basqa eshteńe bergen joq deýge májbúr bolamyz. Sonda Reseı túsinigindegi memlekettik múdde men halyq múddesi eki bólek uǵym ba? Reseı halqyna osy másele tóńireginde oılanatyn ýaqyt jetken sekildi. Al Qazaqstan sekildi Reseımen ıntegrasııalyq birlestikter sheńberinde yntymaqtastyq ornatyp otyrǵan memleketter úshin áriptestik qaǵıdalaryn qaıta qaraýǵa týra keletin sekildi.

 Shyńǵys Ergóbek