Memlekettik tilde jumys istegisi kelmeıtin Úkimet pen Parlament taratylsyn!

«Qamshy» portaly  «Tilder týraly zańynyń» 25 jyldyǵyna oraı, Memlekettik tildiń mártebesin kóterý týraly buǵan deıin maqala jarııalaǵan bolatyn. Saıt poshtasyna  «Memlekettik til» qoǵamdyq qozǵalysynyń ataýly dataǵa baılanysty qatań málimdemesi kelip tústi. Málimdemeni nazarlaryńyzǵa usynamyz, ári Resmı Aqordadan ónimdi jaýap kútemiz!

***                       ***                            ***

2014 jyldyń 22 qyrkúıegi kúni, qazaq tiliniń zań júzinde memlekettik mártebe ıelengenine 25 jyl tolady. Alaıda bul zań áli kúnge óz deńgeıinde tolyq  iske asqan joq. Qazaq tili shynaıy memlekettik til bıigine kóterilmedi. Orys tili áli de Keńes Odaǵy kezindegideı, zor ústemdikke ıe. Táýelsiz memleket úshin bul – úlken olqylyq, bodandyq sanadan arylmaǵandyqtyń belgisi.

       Qazaqstan Respýblıkasy keshegi Keńester Odaǵynyń quramynda bolǵan memleketterdiń ishinde, óziniń ulttyq tilin qomsynatyn, onyń qoǵamdyq ómirdiń barlyq salasynda – bılik júrgizýde, zań shyǵarýda, saıasatta, ekonomıkada, ǵylym men bilimde, ultaralyq qarym-qatynasta óz rýhanı qýatyn keńinen  qoldanýǵa  qol jetkize almaǵan birden-bir áljýaz, namyssyz memleket sanalady. Ashy da bolsa aqıqat osy. Qazaqtar Respýblıka halqynyń   65 paıyzyn qurasa da, ózara oryssha sóılesetin ádetten arylmaı keledi. Bılik memlekettik til týraly zańdy syılamaǵan soń, bir-birimen qazaqsha til qatyspaǵan soń, jıyndaryn orys tilinde ótkizgen soń,  qarapaıym halyq qandaı jolmen júrsin?! Bılik basynda júrgen qanshama qazaq basshylardyń balalary, nemereleri óz ana tilinde sóıleýdi uıat sanasa ne úmit, ne qaıyr?

      QR prezıdenti N.Nazarbaevtyń jarlyǵymen bekitilgen tilderdi damytý men qoldanýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy boıynsha respýblıka halqy 2020 jyly 100 paıyz qazaq tiline kóshýi tıis. Jıyrma bes jyldaǵy jaǵdaıymyz belgili, al alty jyl ýaqytta onyń oryndala qoıaryna  kim senedi?

      Memlekettik tildi ornyqtyrý úshin qatań túrde  memlekettik talap  qoıylýy kerek. Joǵarydan bastalǵan kózboıaýshylyq, ózińmen-óziń  qazaqsha  sóıles dep aldarqatý, jalpaqshesheılikke salyný, tatýlyq pen tutastyqty syltaýratyp, ózgelerdiń yǵyna jyǵyla berý, basqa elderdegi, máselen Ýkraınadaǵy, dúrbeleńdi tilge telýshilik sııaqty  áreketter alysqa aparmaıtyny, maqsatqa jetkizbeıtini aıqyn.

Qazaq tili memlekettik mártebesimen qatar ultaralyq qatynas tili bolýy tıis. Burynnan qoıylyp kele jatqan talaptyń – orys tilinen «resmı til» dep  atalatyn qosaqtamany alyp  tastaýdyń  durystyǵyn  ómirdiń ózi  áldeqashan-aq dáleldedi.

Byltyrǵy 2013-2014 oqý jylynan bastap, aǵylshyn tili  mektepterde birinshi synyptan bastap oqytylady. Biraq Memlekettik tildi úsh tildiń biri etý – bul qazaq tilin álsiretý jáne orys tilin memlekettik til retinde zańdastyrýǵa baǵyttalǵan Úkimettiń qıturqy saıasaty dep bilemiz. Úshtildiliktiń basy balabaqsha men bastaýysh synyptan bastalady. Tipti burynǵy Keńester Odaǵynyń ózinde balaǵa shet tildi bastaýysh synyptap keıin úıretetin. Al Japonııada bala 12 jasqa deıin tek óziniń ana tilinde tárbıelenip, birinshi kezekte ana qýatyn boıyna sińiredi. Munan keıin 100 til meńgerse de óz erki. Osylaı etken jaǵdaıda ǵana búldirshin sanasynda eldik, ulttyq, patrıottyq sezimder berik oryn tebedi. Álem ǵalymdarynyń zertteýinshe de solaı.

Qazaq mektepteri sapaly  bilim bermeıdi degen  syńarjaq kózqarastan arylatyn mezgil  jetti. Oqýlyqtardaǵy, oqytýdaǵy kemshilikterdi jedel túzetý, qazaq tilinde sabaq ótetin  mamandarǵa  júkteler  jaýapkershilikti arttyrý, memlekettik tildegi balabaqshalardyń sanyn edáýir arttyrý arqyly ońdy betburys jasaýǵa bolady. Sońǵy kezderi qupııa ustalyp kelgen bir máselege toqtala ketelik. Astana qalasynda qazaq balalarynyń 47 paıyzy, al respýblıka boıynsha 37 paıyzy orys mektepterinde bilim alýda. Masqara emes pe? Eger jaǵdaı kerisinshe bolsyn desek, Bilim jáne ǵylym mınıstrligi óz saıasatyn túbegeıli ózgertýi qajet.

Elimiz turaqty túrde qarqyndy damýy úshin el televızııasynyń ulttyq tuǵyry da myzǵymas berik bolýy shart. Qalaı aıtsaq ta telearnalar kommýnıkatıvtiligi jaǵynan barlyq aqparat quraldarynan asyp túsip, qoǵamdyq oıdy qalyptastyratyn negizgi quralǵa, tipti ustazǵa aınaldy. Qazirgi býyn túgeldeı sol kógildir ekrannyń taratatyn habar, baǵdarlama, fılmderiniń t.b. negizinde boı túzep ósip keledi. Tań azannan qara keshke deıin kez kelgen úıde ata-áje, ata-ana emes, tálimger – teledıdar. Qazirgi bala – erteńgi ult bolashaǵy ekenin tereńnen túsinsek, bútin halyq bolashaǵyn tárbıelep jatqan televızııanyń kórsetý mádenıetin qadaǵalaıtyn, rettep otyratyn memlekettik mekeme qajet.

       Osy ýaqytqa deıin tek eki zańdy ǵana memlekettik tilde daıyndap, qabyldaǵan respýblıka Parlamentin táýelsiz el múddesin kózdeıdi dep aıta almaısyń.

Memlekettik tildiń taǵdyryna alańdaǵan Respýblıkalyq «Memlekettik til» qoǵamdyq qozǵalysy, til janashyrlary men ult zııalylary memlekettik til tóńiregindegi áli kúnge sheshimin tappaǵan máselelerge alańdaı kele, bılik basyndaǵylarǵa mynandaı talaptar qoıady:

1. Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlamenti Memlekettik til týraly jańa zańdy qazaq tilinde daıyndap, qabyldasyn. Sol zańda memlekettik qyzmetkerler, depýtattar memlekettik tildi bilýge mindetti dep kórsetilsin! Memlekettik tilde jumys istegisi kelmeıtin úkimet pen parlament taratylsyn;

2. Búgingi tańda Qazaqstannyń aqparat keńistigin Reseıdiń buqaralyq aqparat quraldary on-on bes ese basymdyqpen jaýlap alǵany eshkimge qupııa emes. El aýmaǵyna taraıtyn 5 myńnan asa Reseı gazet-jýrnaldarymen qosa tolyp jatqan spýtnıktik arnalar  ekspansııasynyń  saldarynan memlekettik til órisine keri áser  júrip jatyr. Qazaqstannyń  aqparat keńistigin  basqa elderdiń  ıdeologııasyn nasıhattaý maqsatynda paıdalanýǵa jol berilmesin, reseılik ınternettik aqparat tasqynyna  shekteý qoıylsyn, otandyq, qazaq tildi kitaptardy satatyn  kitap dúkenderi men kitaphanalardy  ashý isi memlekettik deńgeıde júrgizilsin;

3. «Teleradıo habarlaryn taratý týraly» zańda kórsetilgen 50 de-50 mólsherine baǵynbaǵan  telearnalar kóp. Olardyń keıbiri, tipti memleketti de, zańdy da mazaq etip keledi. NTK, KTK arnalary «Tek kúlki úshin» deıtin qazaqsha ataýy jazylǵan, biraq qazaqsha bir aýyz da sóz qospaıtyn sheteldik «maqaý» saıqymazaq kórinisterdi kórsetýdi ádet etýde. Qazaqstannyń ekspansııaǵa ushyraǵan aqparat keńistigin óz ultynyń rýhanı qundylyqtaryn nasıhattaıtyn dárejege kóterý kezeńi áldeqashan jetti dep bilemiz. Sondyqtan otandyq telearnalardyń barlyǵynda jartylaı qazaqsha, jartylaı oryssha, dúbáralyqty nasıhattaıtyn dúnıelerdi taratýdy toqtatatyn kezeń jetti. Osyndaı aramza qýlyqqa barǵan  telearnalarǵa aıyp salynsyn. Halyqtyq rýhanııattan bastaý alǵan shyǵarmalar telearnalarda, radıoda, basylymdarda jıi berilip jatsa ǵana óskeleń urpaqtyń boıynda ulttyq rýh qalyptasatyny haq;

4. «Qazaqstandyq ult» saıasaty «El birligi» doktrınasynan alynyp tastalǵanymen, ol qoǵamǵa synalaı endirilip jatyr. «Qazaqstandyq  ult» saıasaty qoǵamdyq uıymdar men zııaly qaýymnyń jiti nazarynda bolǵandyqtan, ony endirýge baǵyttalǵan kez kelgen  shara respýblıka  aýmaǵynda taǵy da qarsylyq týdyratyndyǵyn eskertemiz;

5. Elbasynyń ózinen bastap úkimet basshylary men laýazymdy qyzmet ıeleri barlyq otandyq, sheteldik resmı kezdesýlerde memlekettik tilde sóıleýge  mindettelip, respýblıka kólemindegi memlekettik  is-sharalar memlekettik tilde júrgizilsin. Respýblıka mınıstrlikteri, memlekettik organdar, departament, basqarmalardyń is-qaǵazdary tolyqtaı  memlekettik tilge kóshýi kerek. Memlekettik  tildi bilmeıtinder ilespe aýdarma  qyzmetin paıdalanatyn bolsyn.

«Memlekettik  til» qoǵamdyq qozǵalysy atynan bul usynys-talaptardyń keıbireýi budan buryn da  bıliktiń  aldyna tartylǵanmen, «baıaǵy jartas sol jartas kúıinde»  qalyp keledi. Erte me, kesh pe, málimdemede  kóterilgen máseleler tıisti oryndarda taldanyp, naqty zań jobalarymen  mindetteletin  sheshimder shyǵady  degen  úmittemiz.

«Memlekettik til» qoǵamdyq qozǵalysy