N.NAZARBAEV: KELEShEK QAZAQTYŃ QOLYNDA

Jezqazǵan óńirinde, qasıetti Ulytaý tórinde, Áýlıebulaq jaǵasynda Elbasynyń habar arnasyna bergen eksklıýzıvti suhbatynan úzindi. Prezıdent óz sózinde: "Qazir óz taǵdyryn Qazaqstanmen baılanystyratyn adamnyń bári balasyna qazaq tilin úıretip jatyr. Al endi tarıhyn, bolashaǵyn qazaqpen birge dep sanamaıtyndar báribir ketedi. Oǵan biz tyıym sala almaımyz", -dedi.

– Bizdiń halqymyzdyń rýhanııatynda dinniń orny qandaı mańyzdy bolsa, til de sondaı mańyzǵa ıe. Sizdiń qazaq tiliniń qoldanys aıasyn keńeıtýge baılanysty oılaryńyzdy bile otyrsaq?

 – Memlekettik tildiń qoldanylýy, onyń órkendeýi úshin barlyq jaǵdaı jasaldy. Konstıtýsııaǵa «Memlekettik til – qazaq tili» dep taıǵa tańba basqandaı etip jazyldy. Solaı ǵoı? Eshkimge qazaq tilinde sóıleme dep, kedergi jasap otyrǵan bir adam joq. О́zimiz qazaqsha sóıleýimiz kerek. Qandaı minbeden qazaqsha sóıleseń de, eshkim «táıt, bylaı tur» dep aıtpaıdy. Qansha adam otyrsa da, solarǵa arnalǵan aýdarmasyn berip, qazaq tilinde sóıleýge bolady. Biz tilimizdi qurmetteı bilýimiz kerek. Eshkimge anaý sóıtpedi dep ýáj aıtýdyń jóni joq. Men bárin bilemin, bizdiń jazýshylarymyz, mádenıet ókilderi «Bizdiń tilimiz jetimdik kórip keledi, táýelsizdiktiń jıyrma jyly ishinde baıǵus tilimiz jetimdikten shyqpaı júr» dep aıta beredi. «Baqytsyzbyn» degen adam baqytsyz bolady. «Baqyttymyn» dep júrse, baqytty bolady. «Tilimiz bar» dep júrse, tilimiz bar bolady, «tilimiz joq» dep júrse, tilimiz joq bolady. Qaı-qaıdaǵyny, aqyrzamandy basqa ornatpaı, «Til týraly zańdy» qoldanyp, ózimizben ózimiz qazaqsha sóılesýimiz kerek. Tildi qoldanyp, batyl sóıleýimiz kerek. Tildiń maıyn tamyzyp sóılep, basqa jurtqa úlgi kórsetýimiz kerek. Áıtpese, jyl saıyn 100 myńnan astam bala mektep bitiredi, sonyń 80 paıyzǵa jýyǵy qazaq tilinde oqyǵan. Qazir orystyki bolsyn, basqanyki bolsyn, barlyq mektepterde qazaq tilin oqytý mindetti bolyp sanalady. Qaı mektepke barsańyz da, 6-7 synyptaǵy qaı balany kezdestirseńiz de, ol qazaqsha, oryssha, aǵylshynsha sóılep turady. Mine, bizdiń tilge degen qamqorlyǵymyz osy. Múmkin, jurt «bizdiń Prezıdentimiz nege qazaqsha saıramaıdy, ylǵı da biraz sóılep kelip, orysshaǵa aýysyp ketedi» dep oılaıtyn shyǵar. Men munyń bárin bilemin. Biz táýelsizdik jarııalaǵanda Qazaqstandaǵy qazaqtyń sany 40 paıyz bolatyn. 40 paıyz! Basqalar «Sender azsyńdar myna memlekette, qaıdaǵy táýelsizdik senderge?» dep aıtpaıtyn ba edi? Degenmen elge sonyń bárin túsindirip, kúrese júrip, biz táýelsizdik jarııaladyq. Qazir, mine, qazaqtyń sany 65 paıyzǵa jetti. Qazaqstan halqynyń sany sol kezdegiden azaıyp, birazy kóship ketti ǵoı. Reseıge kóshti, evreıler kóshti, nemister kóshti, anaý kóshti, mynaý kóshti... Osy tusta halyq 13-14 mıllıonǵa jýyq bolǵan edi. Qazir 4 mıllıondaı halyq qosylyp, 17 mıllıonnan astyq. Tipti Keńes Odaǵy kezindegiden de kóbeıip baramyz. Qudaıǵa shúkir, jyl saıyn halqymyzdyń sany artýda. Onyń ishinde qazaqtyń sany kóbeıýde. Al jaraıdy, bárin tyıyp, qazaq tilinen basqa tildi zańmen jaýyp tastap, aýyzdaryńdy ashpańdar, sóılemeńder desek, onda Ýkraına sııaqty bolamyz. Qazir qazaqtyń bári muny túsingen shyǵar. Solaı etip, jurttyń basynan soǵyp otyryp, qazaq tiline ákelip, qantógis qylyp, táýelsizdikten aıyrylý kerek pe, álde eptep-eptep amal qoldanyp, máselemizdi sheshý kerek pe? Áńgime sonda. Al tańdaıyq, qaısysyn alamyz? Sondyqtan men bul jerde de sabyrlylyq kerek dep oılaımyn. Bolashaq bizdiń qolymyzda. Bolashaq bizge betin buryp tur. Qazaqtyń sany kóbeıip, tildiń aýqymy keńeıip keledi. Kóp oblystarda barlyq is qaǵazdary qazaq tilinde júrgiziledi. Oǵan eshkim kedergi jasamaıdy. Qazaǵy kóp aýdandar qazaqsha júrgizedi. Onyń ishinde qazir qazaqsha sóıleıtin basqa ulttyń azamattary qanshama? Kórip otyrsyzdar, barlyq jerde bar. Olardy teledıdardan kórip júrsizder. Jýrnalıster arasynda da, qarapaıym adamdar arasynda da bar. Qazir óz taǵdyryn Qazaqstanmen baılanystyratyn adamnyń bári balasyna qazaq tilin úıretip jatyr. Al endi tarıhyn, bolashaǵyn qazaqpen birge dep sanamaıtyndar báribir ketedi. Oǵan biz tyıym sala almaımyz, salyp ta otyrǵan joqpyz. Sondyqtan óz halqymyzdyń sana-sezimin úıretip, óz tilimizdi ózimiz baǵalaýymyz kerek. Men qazaqtyń tilin ǵana bilemin, basqasy qurysyn dep júrgenderdiń kim ekenin alyp qaraıyqshy. Ol – ne orys tilin jóndi bilmeıtin adam, ne aǵylshyn tilin múlde bilmeıtin adam. Oqýǵa moıynsunbaıdy, sóılegisi kelmeıdi. Solar: «Qazaqtyń tili ǵana jaqsy, qazaqtyń tilinen basqa sóz joq» deıdi. Sonda biz myna órkenıetpen qalaı jalǵasamyz, aıtyńdarshy? Orys tilin alaıyq. Ol da belgili. Bizge orys eliniń tizesin batyryp jibergen kezi boldy. Sol orystyń tilin úırenemiz dep qazaq tiliniń qoldanysy azaıdy degen máselege tireledi ǵoı. Keıbir uǵymdardy orys tilinen engen degen jeleýmen birjaqty aýdarýda. Dúnıe júzine ortaq sózderdiń qazaqsha balamasyn taýyp jatyr. Men talaı jazýshylarmen, kompozıtorlarmen sóılesip júrmin. «Pıanıno», «pıano» degen halyqaralyq termın. Ony biz «kúısandyq» dedik. Eshqandaı janaspaıdy. Sandyq pen kúıdiń arasyna pıanınony qosýǵa bola ma? Mysaly, kompozıtordy dúnıe júzinde kompozıtor deıdi. Biz «sazger» dep júrmiz. «Saz» degen basqa maǵynany beredi. Munyń bári neden shyǵyp jatyr? О́ıtkeni orystyń tilinen arylý kerek dep oılaımyz. Birese túrikten, birese arabtan, birese parsydan alamyz. Sóıtip, buzyp júrmiz. Tildi baıytý kerek! Oǵan halyqaralyq uǵymdardy engizsek, tilimiz damıdy. Onda turǵan eshteńe joq. Budan qorqyp, shoshýdyń qajeti joq. Tilimiz órkendep, ósip kele jatyr deı alamyn. Qazir eshqandaı qaýip joq. Qazaqstanda memlekettik tildiń bolashaǵy zor. Dúnıede 6 myń til bar. Jyl saıyn onyń 10 paıyzy joıylyp otyrady. Qajet emesteri... Ony qoldanatyn adamdar az, aýqymy tar. Solaı bolyp jatyr. Al myna aǵylshyn tilin dúnıe júzi halqynyń 70 paıyzy qoldanady. Nege ony qoldanady? Ol – ǵylym men bilimniń, aqparat quraldarynyń, ınternettiń, medısına men mádenıettiń tili. Aǵylshyn tilin bilmeı-aq ómir súremiz deýge bolady. Árıne, bolady! Biraq onda aǵylshyn tili arqyly tarap jatqan ilimdi bilmeısiń. Ony bilmeseń, órkendep ósýińe jol ashpaısyń, bolashaǵyńa balta shabasyń. Sondyqtan biz memleketimizdi alǵa súırep, ekonomıkasyn kóterip, órkendep-ósip, ozyq otyz eldiń qataryna qosylamyz dep otyrǵanda, halqymyz, jastarymyz aǵylshyn tilin bilmese, qalaı bolady? Mysaly, 1 jarym mıllıard halqy bar qytaı eli qytaı tilin qurmettep otyr ǵoı. Biraq barlyq elıtasy, bıznesi aǵylshyn tilinde de sóıleıdi. Japondardyń bıznes elıtasy, ǵylym-bilimi aǵylshyn tilinde. Bir mıllıard halqy bar Úndistan táýelsizdigin alǵan kezde aǵylshyn tilin doǵaryp tastady da, 5-6 jyldan keıin qaıta oraldy. Sıngapýrda da, Malaızııada da solaı boldy. Myna bizdi otarlaǵan eldiń tili qurysyn dep qoldanystan alyp tastap, kerek bolǵan soń qaıtyp keldi. Sondyqtan úsh tildi – memlekettik til, orys tili jáne aǵylshyn tilin ıgergenimiz óte durys. Sonyń ishinde bizdiń memlekettik til qatar kele jatyr. Biz sony nege oılamaımyz? Biz osylaı úshtuǵyrly tildi qoldansaq, túbinde bizdiń jolymyz ashyq bolady. Osyny túsiný kerek. Bul jerde asyǵystyq jasamaý kerek. Sabyrly bolǵan jón. Bizdiń kópultty bolyp otyrǵanymyzǵa eshkim kináli emes. Taǵdyr solaı boldy. О́zge halyqtardyń da eshqandaı jazyǵy joq. Orystardyń, ýkraındardyń, belorýstardyń, uıǵyr, sheshen sekildi halyqtardyń ne kinási bar? Osylaı boldy, tarıh bizdi kópultty etti. Báriniń basyn qosyp, Qazaqstannyń birligin saqtap, tózimdilik tanytyp, ekonomıkamyzdy órkendetip, óse beretin bolsaq, keleshek qazaqtyń qolynda bolady.

(Úzindi Prezıdenttiń resmı saıtynan alyndy.)