"Kelisip aıtysady" degen Rınatpen kelispeı-aq aıtys ótkizdim

«Mınıstrim saýatsyz dep aıtypty, Odan meniń kemimeıdi mereıim, Oralmandar shynynda da saýatsyz, Men ózim-aq, tizip aıtyp bereıin.

Oralmandar til jaǵynan saýatsyz, О́zge tildi qaperine ilmeıtin. Shala tildi adamdardan úlgi alyp, Ana tilde mińgirleýdi bilmeıtin.

Oralmandar mahabbatqa saýatsyz, О́zge ultpen bola almaıtyn ete-ene. Orystarmen otaý qura almaıtyn, Nemistermen tura almaıtyn nekege.

Oralmandar saýdaǵa da saýatsyz, Sondyqtan da ete almaımyn men maqtan. Biz shetelge bala satyp jatqanda, Sol shetelden balasymen kep jatqan.

Oralmandar tárbıege saýatsyz, Balalardy topyrlatyp taptyrǵan, Daıyn turǵan sadıkterge jibermeı, Úıde otyrǵan shal-kempirge baqtyrǵan.

Oralmandar saıasatqa saýatsyz, Ashylmaıtyn terezeni qaǵatyn. Azamattyqty ala qoıshy deseń de, Tórt, bes jyldaı júrip áreń alatyn.

Oralmandar ónerge de saýatsyz, Kóshten qalǵan kózqaraspen taldaıtyn. Daladaǵy aıtystarǵa júgirip, Saraıdaǵy konsertterge barmaıtyn.

Oralmandar mádenıetke saýatsyz, Seksendegi shaldyń ózin bıletken. «Harlem sheıkke» qaryq bolyp júrgende, Qaıdaǵy bir «qara jorǵany» úıretken.

Mınıstrim oılasańshy durystap, Jetkizińder Jaqsylyqtyń sálemin, Saýatsyzdy saýatsyz  deý úshin de Saýattyraq bolý kerek dáleliń.»

Jaqynda, Astanada ótken aıtysta, Muhtar Nııazovpen sóz saıystyryp, oralmandardy saýatsyz degen mınıstrge joǵarydaǵydaı «sálem» aıtqan, aıtys aqyny Jaqsylyq Orynbasarmen suhbattasýdyń sáti tústi.

- Sońǵy kezderi aıtystyń sahnasyna  jańadan qosylyp, Júrsinniń júırikterin tolyqtyrǵan ózińiz haqynda az – kem áńgimelep berseńiz. Otanǵa qashan oraldyńyz?

- Meniń ómir esigin ashqan ólke kezinde uly Úısin qaǵanaty ordasyn tikken, sol arǵy zamannan qazirge deıin qazaqqa qutty qonys bolyp kele jatqan  Ile alqaby. Sol Ileniń qıys shyǵysyndaǵy Tekes aýdanynda dúnıege kelippin. Qazir kóptegen daý-damaıǵa arqaý bolyp, qazaqtardyń qolynan tizgini ketýge shaq qalyp, Qytaılardyń kózin qyzartyp otyrǵan ataqty Qarajon jaılaýynda taı minip - taırańdap ósken qarapaıym aýyl balasymyn.  Otbasyndaǵy bes uldyń kenjesimin. Jastaıymnan dombyraǵa óte áýes bolyp óstim. О́nerge degen sol mahabbatyma, azdy-kem talantyma qarap birtalaı kisiler ákeme: «balańyzdy ónerge berińiz, túbinde jaqsy ónerpaz shyǵady»- deıtin. Biraq ákem  o bastan meniń óner jolyna túsýime qarsy boldy.  Arǵy bette júrgende  úlken sahnaǵa shyqpadym, ondaı múmkindik te bolǵan joq. mektepti bitire sala atajurtqa at basyn burdym. Sol 2006 jyldan beri atajurttyń aýasymen tynystap kelemin. Allaǵa myń shúkir, oqýǵa tústik, otbasyn qurdyq, ózim súıetin óner kóshine de aıańdap ilesip kelemin. Alty alashqa aty máshhúr ataqty tulǵa bolmasaq ta, Allanyń bergenine myń shúkir. Elge kelip eń qundy eki asyldyń qadyryn bildim.  Birinshi, asyl dinimiz ıslamdy túsinip, Allanyń haq jolyna tústim. Ekinshisi, erkindiktiń, táýelsizdiktiń qadirin bildim. Osy úshin de Allaǵa sansyz shúkirlikter.

- Aıtys ónerine qalaı keldińiz?

- Negizi, men basynda kúıge beıim bolǵanmyn. Degenmen óleńge de qarajaıaý emes edim. Mektepte júrgen kezde kanıkýlda aýylǵa kele qalsam boldy toı-tomalaq, betashar kútip turatyn. Sol aqpeıil aǵaıynnyń qýanyshyna atsalysyp júrip aqyndyq qyrym elge kórine bastaǵan bolar, aǵa-ini bolyp jaqsy syılasatyn Ábiltaı, Ádil   degen aǵalarym  otyra qalǵan jerde óleń aıt dep, aıtys dep dombyrany jıi usyna beretin. Sosyn, meni týǵan ulymen teń kórmese kem kórmeıtin, keıde tipti dosy sııaqty syrlasatyn Kádek degen kisi bar. О́zi kúıshi, mergen, qusbegi. Bir sózben aıtqanda qazaqtyń bar  bolmysyn boıyna jıǵan adam. Men oqýdan  qaıtyp barǵanymdy estı sala úıge jetedi. Qasyna ertip júrip kúı tartqyzady, óleń aıtqyzady, ańshylyqqa ertip shyǵady. Tańdy tańǵa jalǵap  nebir qyzyq áńgimeler aıtady. Osyndaı janashyr adamdardyń arasynda júrip ónerge degen mahabbatym odan saıyn arta berdi. Keıin Astanaǵa kelgen soń ustazymyz Serikzat Dúısenǵazınnyń uıtqy bolýymen jyl saıyn turaqty túrde ótip turatyn qalalyq aıtystarǵa qatysyp júrip, Astanadaǵy aqyndarmen aralasyp birimen dos, birimen aǵa baýyr bolyp kettik. Solarmen aralasyp, pikir almasyp júrip aıtystyń qyr-syryn meńgere bastadyq. Osy baspaldaqtarmen birtindep respýblıkalyq, halyqaralyq aıtystarǵa qatystym. Biraq, bir áttegen-aı deıtin jaıt týra biz úlken sahnaǵa shyǵa bastaǵanda aıtys efırden kete bastady. Sońǵy birneshe jylda qatysqan aıtystarym ne ekranǵa, ne bolmasa ınternetke de shyqqan joq. «Nur otan» partııasynyń qoldaýymen endi-endi qaıtadan halyqpen qaýyshyp jatyr.

 - Qytaıda aıtys jıi bolyp turatynyn estip edik. О́zge eldiń shańyraǵynda qazaqtyń tól ónerin asqaqtatyp júrgen, aıtystyń qytaı qazaqtary arasyndaǵy kóshbasshysy -  Qurmanbek Zeıtinǵazyuly edi. Ol kisiniń izin jalǵap  kele jatqan ózińiz syndy aıtysker aqyndar. Jalpy, Qurmanbek mektebiniń  búgingi aıaq alysy qandaı?

- Qurmanbek marqum  Qytaıdaǵy qazaq aıtys óneriniń órisin keńitken  aqyn ǵoı. Sýyryp salmalyqtyń has sheberi edi.  Biz kishkentaı kezimizde radıodan sol Qurmanbek, Jamalqan, Berdiqan qatarly aǵa býyn aqyndardyń aıtysyn tyńdap óstik. Solardyń mektebinen tálim alyp Erkin, Qaırat, Ábdiǵanı, Sháken qatarly aǵalarymyz shyqty bir kezde. Birinen-biri ótetin júırikterdiń óneri bizge ónege boldy. Osy býynnyń óleńderindegi tabıǵılyq, qarapaıymdylyq sol Qurekeńderdiń stıline jaqyn edi. Al, 2000 jyldardan beri qaraı ol jaqtaǵy aıtysqa Qazaqstan aqyndarynyń áseri kóp boldy. Sol kezde dúrkirep turǵan Orazaly, Muhamedjan, Begarys, Balǵynbek, Dáýletkereı qatarly aqyndardyń oryndaýshylyq sheberligi, oıdy jetkizý tásili, jaýaptasyp aıtysýy arǵy bettegi aqyndardyń ónerin taǵy bir bıikke kóterdi. Osy tusta qos eldiń mektebin qatar ıgerip, jańa býyn aqyndar adýyndaı kele qatarǵa qosyldy.  Erjanat, bizge jaqsy tanys bolyp ketken Jamıǵa, Naǵyman, Qalıhan qatarly aqyndar osy Qurmanbek, Jamalqandardyń mektebi men bizdiń qazaq eli  aqyndarynyń mektebinen teń úlgi  alǵan, bylaısha aıtqanda eki eneni teń emip, tel ósken qulyndar. Endi, osy Erjanattardan keıingi býynmen asa tanys emespin, ózim jaqsy biletin Erlan Amanqoja, Anargúl Bádelhanqyzy, Arzygúl Qaıyńbekqyzy qatarly birneshe aqyndar jaqsy kóterilip keledi. Ol jaqtaǵy  aıtys óneriniń damýy óte jaqsy, bizdegideı sóz bostandyǵy, oı erkindigi bolmaǵandyqtan ǵana azdy-kem aqsap tur. Sebebi oı erkin bolmaǵan jerde keń kósile almaısyń. Bos sózben aıtys jasap, bireýdiń murny pushyq, kózi kók ekenin jyrlap otyrsań qazirgi halyq qabyldamaıdy. Ázildiń ózi saıası astarymen bolsa ótkir ári ótimdi. Mysaly Orazalynyń:

Kádimgi aýyldarǵa kómek qusap»,- deıtin jaýaby astarynda úlken saıası ajýa jatqandyqtan da halyqqa ótimdi boldy. Al, Qytaıda saıasatty aıtý túgili osyndaı astarly sózge de jolaı almaısyń. Osyǵan qaramastan aıtysty janrlyq turǵyda damytyp kele jatqan aqyn qandastarymyzdyń eńbegin joǵary baǵalaý kerek.

- Keıbir aıtys jankúıerleri «Qytaı qazaqtarynyń aıtysy qyzý ári tartysty  bolady. Olardyń tili ótkir ári uıqastardyń túıini de qorǵasyndaı salmaqpen óriledi. Degenmen, bizdegi aıtyskerlerden qalys qalyp jatatyn jaǵy – oı júıriktigi sekildi», - degen pikir aıtady. Buǵan ne deısiz?

- Meniń bul pikirdi qoldaıtyn jaǵym da bar, qosarym da bar. Men jańa aıttym, Qytaıdaǵy aqyndarda qazaq tiliniń qaımaǵy buzylmaǵan tabıǵı nári bar dep. Olar osy jaǵymen erekshe. О́leńdi jipke marjan  ben tizgendeı ǵyp aıtady. Arasynda jaı aıtylyp ketetin keıbir sóz, tirkesterdiń ózi túıeden túskendeı. Er Jánibek batyrdyń 300 jyldyq toıynda Anardyń aıtysynan da jurt osy erekshelikti baıqap, bas shaıqap otyrdy. Olardyń aıtysy aıtystan góri poezııaǵa uqsap ketedi kóbinese. Marqum Erkinniń óleńi de týra osy sıpatta edi ǵoı.biraq, kerisinshe tartysty, qyzý ótetin aıtys bizdiń aqyndardyń aıtysy dep oılaımyn. Olardyń bizdegi aqyndardan úırenetin jaǵy oıdy jetkizý men ótkizý. Bizdegi aqyndar kórermenniń kóńilindegisin dóp taýyp, óleńniń sońyna toqsan aýyz sózdiń túıinin tastap aıtady. Bul óleńniń ótimdi bolýyna, kórermenniń aqynnyń aýyzyn baǵyp, ne aıtar eken dep qas qaqpaı tyńdaýy úshin tıimdi. Al, óleńdi kórkem etemin dep el túsinbeıtin aýyr sózderge bara berse, oı shashyrańqy bolsa kórermen sharshaıdy. Bul jaǵynda bizdiń aqyndar kórermenniń kóńilindegi nysanaǵa dál tıgizip, «izdegenge suraǵan» etip jetkizedi. Mysaly, ol jaqta osy qasıetti ón boıyna qatty sińirgen aqyn Jámıǵa. Osy ereksheligimen ol arǵy bettegi aıtysta aldyna qara salmaı tur. Bir anyǵy sońǵy bes, on jyl kóleminde jańadan jarqyrap shyqqan aqyndardyń kóbi derlik Orazaly, Begarys, Aınurlarǵa eliktep, solardyń stılin meńgerip júrip jetildi. Bul órisi bólek eki eldegi aǵaıynnyń óneri bir ekeniniń aıǵaǵy.

- R.Zaıtovtyń Júrsinmen bolǵan aradaǵy daýdan keıin, aıtyskerler kelisip alyp aıtysady eken degen sózder shyqty. Jalpy bizdiń ánshilerimiz de jandy daýystyń qandaı ekenin umytqan. Endi, aıtys – tól ónerimiz bolǵan soń, onyń da jattandy bolýy ónerdi óltirip, tyńdarmanyn joǵaltyp alýy múmkin ǵoı. Siz she qalaı?

- Bul suraq ár aqynǵa jeke qoıylýy kerek shyǵar. Mysaly óz basym osy aıtystyń mańdaı aldy ókili bolmasam da aıtystyń shynaıy bolǵanyn qalaımyn. Kelisip aıtysý múlde joq dep aıta almaımyn. Jáne aqyn bitken kelisip aıtysady dep kesip aıtýǵa da kelmeıdi. Ol aqynnyń ózine baılanysty. Sol pikirdi aıtqan Rınattyń ózimen kelispeı-aq aıtysyp shyqtym ǵoı. Sahnaǵa shyǵarǵa deıin áńgimelesip, arǵy-bergini aıtyp otyrsaq ta, bir-birimizdiń «soǵys» josparymyzdan beıhabar otyrǵan kúıde sahnaǵa shyǵyp kettik. Aıtys óte jaqsy deńgeıde ótti, tipti aqtyq márede qaıtadan aıtystyq, eshqaısymyz da aqsamaı el kóńilinen shyǵatyn aıtys jasadyq.   Másele mynada: aıtystyń da aqynǵa bir rýhanı lázzat syılaıtyn ereksheligi bar. Beıne balýannyń qarsylasyn alyp urǵandaǵy jany rahat tapqany sekildi. Aqyn qarsylasynyń bir sózine sýyryp salmalyqpen utymdy jaýap bergende nemese bir sózinen súrindirgende sol jyqqan balýannyń kúıinde bolady. Eger  kelisip aıtyssa aqyn aıtystan rýhanı lázzat almaıdy degen sóz. Jeńetinińdi, bolmasa jeńiletinińdi aldyn-ala bilip tursań kúrestiń nesi qyzyq? Onda aıtysqa ne úshin qatysady? Tek júlde úshin be? Kelisip aıtysýdyń jalǵyz ǵana sebebi  júlde úshin bolýy múmkin. Men aqyn bitken júlde úshin ǵana aıtysady dep oılamaımyn. Eger sol rýhanı lázzatty dúnıeaýı oıǵa aıyrbastasaq aıtystyń óshkeni. Aıtys qazirshe bul qaýipten aman.

Suhbattasqan Aqan Marǵulan

“Qamshy” silteıdi.