JER – OTYRYQShYLARDYŃ, KО́ShPENDILER – JERDIŃ TAǴDYRYN BELGILEGEN

Nurlan KENJEAHMET, Bonn ýnıversıteti, Shyǵystaný ınstıtýtynyń (Germanııa) professory, tarıh ǵylymdarynyń doktory:

JER – OTYRYQShYLARDYŃ, KО́ShPENDILER – JERDIŃ TAǴDYRYN BELGILEGEN

Nege de bolsa kózqarasy erkin, eshkimniń pikirine jaltaqtamaıtyn, tarıh ǵylymyndaǵy naqty óz salasynan basqa taraptaǵy suraqtarǵa kesim aıtpaıtyn (dáleli bolsa da) jas professor kóp tusta «bul meniń jeke pikirim» dep sóılep otyrdy. О́zi bir synap ótken bizdegi pro­fes­sorlyq «tákapparlyqty» boıyna juqtyrmaǵany kórinip tur. «Adamǵa degen basty qurmet – onyń bilimi men kisiligine kórsetiletin» elde qyz­met etýdiń paıdasy sol shyǵar, bálkim. Ǵylymǵa qyzmet etý, anaý aıt­qandaı, janpıdalyq etýdi talap etetin «qorqynyshty», «qıyn» min­det emes eken ǵoı dep qalǵandaısyń. Bilimińe saı biligiń, alǵanyńa saı adaldyǵyń bolsa – ǵalym degen ataq sol eken. Jáne... Qazaqtyń ót­kenine tamsanystan góri sabyry basymdaý kózqarasty ańdadyq. Ult­ty súıý kerek eken: Dańǵoılyqpen, sánqoılyqpen emes. «Meniń babam osyndaı edi», – dep maqtanǵan durys – ornymen bolǵanda, shyndyqpen astasyp jatqanda. Asyra siltep, burmalanǵan tarıhtyń ǵumyry – shup-shu­naq. «Germanııa usynysymdy qýana-qýana qabyl aldy», – deıdi. «Jaqsymyz jatqa qyzmet etip júr», – dep baı­balamdamaq oı joq. Áıtse de, bizdiń tarıhqa ózimizden góri ulty, ulysy bólek nemisterdiń kóbirek den qoıyp, uqyp­tylyqpen úńilip jatqany – qyzǵanyshqa uqsas bir sezim týdyrady eken. О́zge elde júrse de, óz tarıhyn ja­zyp júrgen qazaqtyń bir ulynyń arman-tilegin bir suhbat jetkize almaıdy-aý...

– El erkindikke shyqqaly qazaqta jappaı etek alǵan bir minez bar: Kim-kim­niń de babasy – batyr, atasy – dana. At­qa mine qalǵan qaı aýyldasymyzdy da asyl tekti jasap shyǵý óte ońaı hám óte paıdaly tirlik derlikteı. Bul – bizdiń tarıhqa kózqarasymyzdyń asa salmaqty emes ekenin bildirse kerek. Osydan kelip tarıhty burmalaý paıda bolady. Siz qyzmet etip júrgen Germa­nııa­nyń bizdiń tarıhqa degen kózqarasy qandaı? Álemdik tarıh ǵylymynda Germanııa nesimen erekshelenedi? – Germanııa damyǵan el ǵoı. Tarıhty ta­razylaýda ekonomıkanyń roli de óte zor. Tarıhqa kózqarasy, ustanymy, naq­tylyǵy jaǵynan burynnan myqty bolyp tur ǵoı. Eýropanyń aǵasy deı me? Ǵylym­nyń qaı salasynda bolsyn jetekshilik dáre­jede. Olar óz tarıhyn túbegeıli zert­tep, aqyrǵy nusqasyn jasap qoıǵan el. Qazirgi tarıh ǵylymy álemge, onyń ishinde biz, ıaǵnı shyǵys ta bar, – kóp kóńil bóletin bolyp júr. Bul qadamǵa jaıdan-jaı baryp otyr deı almaımyz. Álemdik ǵy­lymǵa jetekshilik etý, álem elderiniń tarıhyna qatysty sheshim jasaý – bir esepten ózine táýeldi kepke túsirý deýge keledi. Beınelep aıtsaq, ǵylym arqyly jaýlap alý. Áıgili «Gýmboldt» qorynyń maqsaty da osy tustan shyǵady. Bonn ýnı­versıtetinde jyl saıyn mońǵoldardyń dástúrli Nadam merekesi ótkiziledi. Al jeltoqsan, qańtar aılarynda rojdestvo merekesi kezinde Bonnda jármeńke bolady, odan Mońǵolııadan satýshylar kelip zattaryn satady. Munyń ózi nemisterdiń kóshpeliler órkenıetine qyzyqqandyǵy. Álem tarıhynda kóshpendiler dáýiri dep ata­latyn dáýir bar. Atalmysh dáýir sonaý ǵun-túrik zamanynan Shyńǵys han, Ámir Temir zamanyna deıin álemdi baǵyndyrý, asqan áskerı óneri, myqty qarý-jaraǵy, salt atty sarbazdary, damyǵan aýyz ádebıeti sııaqtylarymen erekshelenedi. Menińshe, nemister kóshpendilerdiń osy ereksheligine qyzyqsa kerek. Dúnıe-júzilik eki soǵysty ózderi bastap, ózderi jeńilgen el úshin tarıhtan sabaq alý, basqalardan ónege alý qajet shyǵar. – Sizdiń jolyńyz qalaı túsip júr bul elge? – 2011 jyly «Qytaıdyń Iýan jáne Mın patshalyǵy tusynda jasalǵan kar­ta­lar­daǵy Eýrazııa» degen taqyryp boıyn­sha Gýmboldt qoryna ótinish joldadym. Bular dereý shaqyrtty. Tórt áıgili ǵalym (Reseı, Qytaı, Japonııa, Germanııa) meniń zertteýimmen, baǵyt-baǵdarymmen tanys­ty. Sodan beri osy baǵyt boıynsha Ger­ma­nııada zertteý júrgizip jatqan jaı bar. – Bul kartanyń ereksheligi nede? О́zi­ńiz aıtyp otyrǵan tarıhı derekke óte baı el osy kartaǵa nege qatty qy­zyq­ty eken? – Bul karta «Kannıdo» dep atalady, ortaǵasyrlyq qytaı tilinde jazylǵan. Qytaı, japon, koreı ǵalymdary da osy karta boıynsha kóptegen zertteý júrgizdi. Japonııa, Koreıa elderiniń aralasýymen bul kartanyń shyǵys bóligi jetkilikti zer­delendi. Japon ǵalymdary atalmysh kar­tanyń batys bóligin ortaǵasyrlyq Eý­ro­pa kartalarymen salystyryp zert­tedi. Al, men muny ortaǵasyrlyq arab-par­sy kar­talarymen salystyryp zert­tedim. Nátıjede mynadaı qorytyndy shyǵardym: atalmysh kartanyń batys bóligi ıslam kar­tasynyń qytaısha varıanty. Qazaqs­tannan bastalyp, Shyńjań ólkesimen jalǵasyp, aqyry Parıjge deıin barady, jer attary arab mánerimen ataldy. Kar­ta­daǵy jer-sý attary orta­ǵasyrlyq qytaı tilinde jazylǵandyqtan, olardy qalpyna keltirý úshin, orta­ǵa­syrlyq qytaı tiliniń fonologııasyn (dybystalýyn) bilý kerek, sonda ǵana durys oqýǵa bolady. Qazirgi qytaı tiliniń oqylýy boıynsha oqysa, keıbir áripter jańsaq oqy­lady. Shyǵystaný ınstıtýty osy bóligine kóbirek úńilgisi, zerttegisi keledi. – Tarıhqa qatysty biz bolaıyq, bas­qa bolsyn, kóbine Qytaı derekteri men jaz­balaryna kóp júginedi. Qytaı de­rekteriniń artyqshylyǵy nede sonda? – О́ıtkeni, qytaı jazbalary beretin de­rekterdiń dáldigi arab, parsy, armıan derekterine qaraǵanda joǵary. Arnaıy jarlyq berip, kúndelikti dıplomatııalyq qarym-qatynastardy hatqa túsirip otyr­ǵan. Kelip-ketken elshilermen bolǵan áńgi­me, ár eldiń elshisi bergen málimetter, aıtqan áńgimelerdiń mańyzdylary nazardan tys qalmaǵan. Osy jaǵynan qytaı arhıvterinen alynǵan qujattardyń ma-ńy­zy zor. Patshalyq qulap, bılik aýysqan kezeńderde de arhıv sol qalpy saqtalyp otyrǵan. Osy jaǵynan da quny arta túse­di. Jalpy, qytaı bıligi qaı zamandarda da arhıvke qııanat jasamaýǵa tyrysqan. Bári asa dáldikpen, saqtyqpen zertteledi. Qytaıdyń 24 resmı tarıhynda ańyzdyq derekter joqtyń qasy. – Ańyzǵa qurylǵan derekter joq, demek. Bizde kerisinshe sııaqty. «Ańyz­dyń túp tórkini – shyndyq» (M. Áýezov) deı­miz de, aqıqatty ańyzdardan izdeı­miz. Osynyń paıdasy bar ma jalpy? Qa­zaqtyń sheji­relik sıpattaǵy aýyzsha aıtylatyn tarıhy búgingi bizdiń ǵylymǵa qandaı úles qosa alar edi? – О́te paıdaly. Shejire deısiz be, batyrlar jyry, ǵashyqtyq dastandar, el aýzynda saqtalyp kelgen ádebıet úlgileri deısiz be, bári-bárinde mol derekter saqtalǵan. О́kinishtisi, bizdiń ǵylym osyny paıdalana almaı keledi. Tipti, qolǵa almady deýge bolady. Osy muralardy tolyq ıgerip alyp, indete zerttep, ǵylymı tur­ǵy­da basqa derektermen salystyryp, tolyqtyryp baryp, naqty pikir aıtsaq, aqıqattan alys kete qoımaımyz. Jáne qadap aıtatyn bir nárse: bizdiń ańyzdaǵy shyndyqty biz ǵana dáleldep bere alamyz. О́ıtkeni, biz qazaq tilin, kóne túrki tilin bilemiz. Ondaǵy sál tuspal sózdiń ózi biz úshin – Temirqazyq. Eýropańyz assa parsy, qytaı derekteri negizinde, syńar­jaq qorytyndy jasaýy múmkin. Nemis­terdiń meni qalap shaqyrtyp otyrǵany da sol. – Jańa aıttyńyz, sonda da, naqty­laı tússek: Bizdiń tarıh nemisterge ne úshin kerek? Munaıymyzǵa, qazba baılyq­ta­ry­myzǵa qyzyqsyn-aq, tarıhymyz olar­ǵa qandaı paıda ákeledi degen su­raq týady. – Imperııa ǵoı ol. Gýmboldt kezinde búkil Afrıkany sharlap shyqqan. Al, Af­rı­kanyń nemisterge ne qajeti bar edi? Kerek bolsa, Gýmboldttyń tynymsyz júrdek aıaǵy Altaıǵa, Barnaýlǵa, О́ske­men­ge, Ertiske deıin jetken, Saryarqa­nyń soltústik jıegin boılap Kaspııdi ja­ǵalap eline qaıtqan. Sonyń paıdasyn kórip otyrǵan joq pa qazir. Eýropanyń kóptegen jıhankezderiniń biz týrasyn­daǵy jazbalary talaı dúnıege jolbasshy bola alady. Ǵylymdaǵy yqpalyn saqtap qalý – olar úshin úlken másele. Dúnıe-júzilik ekinshi soǵysta Ámir Temir týraly ańyz-áńgime bar. Sovet arheologtary Samar­qan­dtan Ámir Temirdiń qabirin ash­qan kúni German-Sovet soǵysy bas­talǵan. Onyń aldynda aq sáldeli qart adam ar­heo­logtarǵa kelip: «qabirdi ashpańdar, ki­tap­ta jazylǵan, qabir ashylsa arty jaman bolady» degen. Arheologtar onyń sózin elemegen. Ústimizdegi jyldyń maýsym aıynda Berlındegi Ortalyq Azııaǵa qatysty ǵylymı konferensııada osy qaz­baǵa qatysty derekti fılmdi kórdik. So­vet odaǵy tusynda osy derekti fılm jarııa etilmeı, qupııa ustalypty. Attıla­nyń, Shyńǵys hannyń, Ámir Temirdiń ja­han­­dy qalaı jaýlap alǵandyǵy olardy óte qyzyqtyrady. – Moıyndaı bilsek, biz qalaı aıtsaq ta ımperııa bola almaımyz. О́tpeli ke­zeń­demiz dep júrmiz ǵoı. Bolashaq jaıly armandar bolmasa... Mine, osy ke­zeń­de, tarıhqa qatysty biz ózimizdi qalaı ustaýymyz ke­rek? Kimnen neni úırenýge tıispiz? – Birinshiden, ejelgi qytaılardan úırenýimiz kerek. Olar eki myń jyl bu­ryn­ǵy jazbalarynyń arqasynda álem­dik tarıh ǵylymyna qandaı yqpal jasap otyrǵanyn aıttyq. О́zine qatysynyń bar, joǵyna qaramastan estigeni men kórgenin jazyp, saqtaı bergen. Biz, mine, búginde amal­syz solarǵa júginemiz. Kóshpendi ımperııalar qytaılardy talaı jaýlap alǵan, al qytaılar olarǵa baǵynǵan, alaı­­da ózderiniń ulttyq mádenıetin damyta bergen, mádenıeti, órkenıeti arqyly ózin baǵyndyrǵandardy 2-3 ǵasyrdan soń qytaılandyrǵan. Qytaılarda «Shóp kúrkege úsh ret barý» degen mátel bar. Lıý Beı (161-223) degen áıgili patsha jaýyn je­­ńip, qytaıdy birlikke keltirý úshin, áıgili ǵulama Chjýge Lıandy (181-234) úsh ret izdep barady, aldyńǵy eki rette shóp kúr­kesinen shyqpaı jatqan ǵulama, patsha úshin­shi ret kelgende ǵana syrtqa shyǵady. Chjýge Lıannyń aqylymen Lıý Beı jaýlaryn jeńedi. Búgingi Germanııa bir kezdegi Qytaıdyń osy ustanymyn negizge alyp otyr. Bilim ıelerin qurmetteıdi, oqý-aǵar­týda ózindik júıeleri bar. Nege de bolsa aqshany aıamaıdy (oǵan tolyq múm­kin­digi bar!). Biz sııaqty ár eldiń ǵalymda­ry­men birigip, kóptegen zertteýler júrgizip jatyr. Ekinshiden, áıgili Tonıýquqtyń ıdeıasyn jańǵyrtýymyz kerek. Kók Túrikterdi aman alyp qalý úshin, sol kezdegi tarıhı ja­ǵ-daı­ǵa saı, Tonıýquq túrikterdiń hram salyp butqa tabynýyna qarsy shyqty, kósh­pen­di ómir súrýge, qala salmaýǵa shaqyrdy, qala salsań, qytaıdyń jemi bolasyń dedi. Tonıýquqtyń osy ıdeıasynyń durys­ty­ǵyn keıingi tarıh dáleldedi. Úshinshiden, elimizdiń bilim berý jú­ıe­sin nyǵaıtýdyń joldaryn qarastyrý kerek. 1882 jyly japondar eldigin nyǵaıtý úsh­in Eýropaǵa tekserip-zertteý úıirmesin ji­bergen. Sońynda Germanııanyń eldik úl­gisin tańdap, Japonııany shyǵys azııa­daǵy damyǵan, kúshti elge aınaldyrdy. Germanııada mansap, aqsha, abyroı-at­aq eshkimdi qyzyqtyrmaıdy. Bilimiń bolsa qurmettelesiń, ádil baǵańdy ala­syń. Professor men stýdentter tepe-teń, oı-pi­kir­lerin almastyryp júre beredi. Elimizde ǵy­lymǵa degen kózqaras basqa­shalaý. Sanyn dáripteıdi, sapasyna mán bermeıdi. О́zin ǵalymmyn, doktormyn degen adam­dar­men til tabysý óte qıyn. Gazet-jýrnal­dar­dy oqysań ózin aka­de­mıkpin dep ata­ǵan jarnamalardy kóresiń, adam esti­megen ǵylymı ataqtardy oqı­syń. Bas­qasyn aıtpaı-aq qoıaıyn, dáriger­lik jaǵyn ǵana aıtaıyn, eldi ótirik emdeı­tin qalyń emhanalar ashylypty. Sonda jas qazaq elinde olarǵa tyıym salatyn zań joq pa? Osy salany basqaratyn she­neý­nikter ne bitirip otyr? Germanııada dárigerdiń ruqsa­tyn­syz jas balalarǵa dárihanalarda dári satpaıdy. – Germanııa tarıhy dese, biz Gıtlerdi aldymen aıtamyz. Bul tóńirekte árqıly pikirtalastar da júrip jatyr. Gıtlerdi nemisterdiń ózi qalaı baǵalaıdy? – Nemister úshin Gıtler – Germanııany qurtyp ketken adam. Oǵan qarsy shyq­qan­dar kezinde de bolǵan. Soǵan qatty ókinedi bul halyq. Tipti, Gıtler bul uly halyqtyń betindegi shirkeý dese bolǵandaı. Mem­le­ket­ti ǵana emes, halyqtyń rýhyn tabanǵa tap­tatyp, mádenıetin oırandap ketken dep baǵalaıdy. Nemistiń qazirgi urpaǵy sol joǵaltqan rýhyn áli taba almaı júr. Ime­nip turady. Jaltaqtap turady. Biraq sol qatelikti túzeý jolynda bar múm­kindikti paıdalanyp jatyr. – Bizdiń shejiremiz bar, álemniń esh­bir eline uqsamaıtyn rýlyq-týystyq qa­tyna­sy­myz bar. Qazaq maqtan úshin aı­tatyn (!) ańyz­dar bar. Osylarǵa álem­dik ǵylym osy máselege qalaı qa­raıdy? Álemdik ǵy­lym degendi qalaı túsinýge bolady jalpy? Ol kimge qyzmet etedi? – Álemdik ǵylymdy eýropalyqtar qalyptastyrdy. Solardyń kózqarasy, yqpaly negizinde jasalyp keldi. Solar maquldaǵan derek – aqıqat dep tanylady desek artyq ketpeımiz. Bul – zańdy da. Olar kóp eńbektenedi, jan-jaqty zert­teıdi. Qaı qıyrǵa da barýǵa aıanbaıdy. Al, bizdiń ulttyq ereksheligimizge kelsek, rýlyq qatynasymyzdyń tarıh ǵylymyn­daǵy roli de erekshe. Biz rýlyq qatynasty – týystyqpen shatastyrmaýymyz kerek. Bul kezge deıin aıtylyp ta keldi, rýlyq bóli­nis – áskerı-ákimshilik qurylym ǵana bolǵan. Otyryqshylardyń ólkelik bólinisiniń kóshpendilik sıpaty ǵana. – Bizdegi rýlyq qatynas kóp ná­r­­­­seni shatastyryp jiberetin de jaǵ­daıy bar. Qazaqta tóre degen el bar, bilesiz. Shyńǵys han urpaqtary. San ǵasyr boıy qazaqty bılegen aqsúıek qaýym. Shyńǵys hannyń tegi týrasynda talaı-ta­laı daýdyń basyna sý quıdyq. Biraq aq­yr­ǵy sheshim áli aıtylǵan joq. Shyń­ǵys handy túrkiniń uly eken dep júrýshi edik, endi, naqtylaı túsip, Jalaıyr ek­en degen pikirler aıtylyp júr. Sóıtip, Jalaıyr men tóreler týysyp shyǵa kelmek... Álemdik ǵylym Shyńǵys handy jaqyn arada mońǵoldan qazaqqa berip jibere qoımaıtyn tárizdi... – Bul tartystyń basty sebebi, eldik­ten aırylǵan, kúnimiz orysqa qaraǵan ýaqytta dástúrli – tarıhı kózqara­sy­myzdyń bu­zy­lýy. Táýelsizdik alǵan soń, tarıhı us­ta­ny­my men dástúriniń ortasyn­daǵy birtek­tilik joıylǵan burynǵy bodan, búgingi jas memlekette bir top tarıhshylar sahnaǵa shyqty. Kásibılikten góri áýesqoılyq basymdaý. Sapyrylysyp jat­qan qoǵamdaǵy sóz bostandyǵy logıkalyq turǵyda (naqty emes) tarıh jasaýǵa jol berip aldy. Shyńǵys handy qazaqqa telý – qate. Qa­laı tyrashtansańyz da ol mońǵol bolyp qala beredi. Biraq túrkige qatysy joq dep taǵy aıta almaısyz. Bizdi shatas­ty­ryp júrgen nárse de osy tustan shy­ǵady. Tili, tegi mońǵol bolǵanmen, ol ejel­gi túr­kilik dástúrdi jalǵastyrdy. Naıman jazýy (ǵylymda uıǵyr jazýy) negizinde moń­­ǵol jazýyn jasap, hanzadalaryn oqytty. Túrki álemin jańasha qalyptady. Bılik basyndaǵy azǵantaı toptyń tegi men tili – mońǵol, qalyń buqara – túrki bol­ǵan­­da, basqalaı bolýy múmkin de emes edi. As­sımılıasııaǵa ushyraǵan mońǵoldar kóp ýaqyt ótpeı mádenıeti, órkenıeti jaǵynan túrkige sińisip ketti. Al, mońǵoldyń tikeleı jalǵasy dep kelgen jońǵarlardyń Shyń­ǵys hanǵa asa jaqyndyǵy joq. Olar shy­ǵystyq dástúrge boı urdy da, býdda dinin ustanyp ketti. Al, Shyńǵys hannyń dinı senimi – bizdiń táńirshildik dástúrdiń údesinen shyǵady. Shyńǵys han ózi qurǵan alyp ımperııada kóshpelilerdi ultqa bólmegen. Kóshpeliler áleminiń patshasy. Bir aýyz sózben osylaı deýge bolady. Mu­­syl­mandar Muhammed paıǵambardy arabtan shyqqan dep, teris aınalmaıdy ǵoı. Baıyrǵy qazaqtyń Shyńǵys hanǵa de­gen qurmeti de dál osyndaı. Al, keıingi tóre tuqymy, Shyńǵys hannyń assı­mı- lıa­sııaǵa ushyraǵan urpaǵy. Qazaqtaǵy «Tóre­siz el bolmas, tóbesiz jer bolmas» degen ma­­qaldar osy tarıhı shyndyqtyń je­misi. – Shyńǵys hanǵa qatysty ekiushty pi­kirdiń aıtylýyna maqtaýly Batys tarıhshylary da az úles qosqan joq. Osy ýaqqa deıingi Shyńǵys hannyń beınesi – qıratýshy, qanypezer, atynyń tuıaǵy jetken jerdi qanǵa bóktirgen... – osylaı kete beredi. Biraq ǵasyr aıaǵynda ekin­shi on myń jyldyqtyń eń uly tul­ǵa­sy degen tıtýldy atyshýly qaǵanǵa ber­ge­ninen stereotıpti bul kózqarastyń jumsarǵanyn da ańǵarýǵa bolady. Qazir Batys ne dep júr bul tarapta? – Batysta asa bir betburysty ań­ǵa­ra­­myz dep aıta almaımyn. Biraq ózimniń baıqaǵanym, Germanııa ádilin aıtýǵa tyrysady. Al, on myń jyldyqtyń uly tulǵa­sy atanýyna birden-bir sebep, qazirgi ja­­han­daný máselesine qatysty. Álemdik tarıh ǵylymy jahandanýdyń basyn Shyń­ǵys hannan bastaıdy. Odan bólek, sonshama jerdi at tuıaǵymen-aq jaýlap alý bul kún­ge deıin eshbir áskerı-strate­gııalyq qu­rylymnyń shamasy jetpegen qubylys. Shyńǵys han dáýiriniń arǵy-bergi ke­ze­ńin­de kóshpendiler otyryqshylardy kózge ilmegen. Qazirgideı tehnıka joq zamanda tirshiligi jerge baılanǵan otyryq­shy­lar­dyń kúshi (áskerı) bizden áldeqaıda tómen jatqan. Qola, temir óneri Qytaıǵa kósh­pen­diler arqyly engen, arheologııa ǵyly­my muny dáleldedi. Bylaısha aıtqanda, jer – otyryqshylardyń taǵdyryn bel­gile­gen; kóshpendiler – jerdiń taǵdyryn bel­gilegen. Qytaı Uly qorǵanyn turǵyzdy: Kóshpendilerdiń shabýylynan seskenip. Biraq ony da qıratyp ketti. Qazirgisi sonyń jurnaǵy ǵana... – Bulaı dep babamyz osyndaı edi dep maqtanǵanda nemese rýhymyz jy­ǵyl­maǵan, álemge ústem qaraıtyn kezi­miz­­di ańsap ketkende ǵana aıtatyn sııaq­tymyz. Sondaı jer táńirisi bolǵan kósh­­pendi jurttyń otyryqshylardyń bo­daýynda ketkeni bir qaraǵanda, qyzyq kórinedi... Qatelik qaıdan bastalyp edi? – Tehnıkanyń (ot qarý) paıda bolýymen túıindep júrmiz ǵoı. Biraq kósh­pen­di­ler­diń taǵdyryna otyryqshylardyń kózi­men qaraýǵa bolmaıdy. Ekeýi – eki álem. Batysta ot qarý bolsa, bizde san ǵasyr boıy qalyptasqan áskerı óner, sýyq qa­rýy­myz, batys áskeriniń apshysyn tuıa­ǵy­men qýyrǵan jylqymyz bar edi. Jeńilis­tiń basqa da sebepteri jeterlik. Ot qarý eshqashan álemniń taǵdyryn sheshken emes. Ony sheshetin saıasat. Biz saıasattan utyl­dyq. Basty qatelik te osynda. Akademık Bolat Kómekovtyń aıtýynsha, arab derek­terinde qypshaqtarda bir tuıaq maldan bes-alty tól alatyny jaıynda aıtylady. Qazir joq qoı. Qytaı derekterinde ǵundar Qytaıdy jaýlaǵan joryqta tórt túrli at minip kelgen eken. Aq at bóligi (oryssha polk sózi, túrikshe bólik sózinen shyqqan), qara at bóligi, jıren at bóligi degen sııaq­ty jeke-jeke. Bul degenińiz óner ǵoı. Mal­dy asyldandyryp otyrǵan. Keıindep, osy artyqshylyǵynan aıyryla bastady. Qazir Batys ǵalymdary Shyńǵys han sonshama jerdi qalaı jaýlap alǵan dep bas qatyryp jatyr. Bireýler, sol kezdiń klı­maty Shyńǵys hanǵa qyzmet etken deı­di. Taǵy bir pikir – onyń áskeri otyryq­shy­lar­dyń zeńbiregin paıdalanǵan degendi aıtady. Is júzinde olaı emes. Attyń kúshi edi sonyń bári. Onyń ústine salt atty sar­baz­dardy qarýlandyratyn qola, temir ken­derin meńgerdi, osy tarıhı kender Uly Otan soǵysy tusynda da óz mańyzyn joı­ǵan joq. Eń basty sebep – at jalyn tar­­typ minetin azamattar túgelimen aldyńǵy shepke attandy, otyryqshy elde mundaı áskerı qubylys bolmaǵan, óıtkeni, olarda árbir azamat minetin jylqy bolmady, jylqy bolǵan kúnde de olar bala kezinen jattyqpaǵandyqtan, at minýge kóshpe­lilerdeı jatyq bolmady. Ospan batyr dalalyq áskerı ónerdi sońǵy ret qol­da­nyp ketken qolbasshy. Jolym túsip Úrim­jide bolǵanymda, emhanada jatqan qart qytaımen kezdeısoq áńgimelesip qaldym. Qazaq ekenimdi bilip, Ospan batyr jaıly áńgime qozǵady. Jas kezinde armııada bolyp, buıryqpen Ospanǵa qarsy soǵysqa attanypty. Ospan batyrdy Ýsyman týfeı (Ospan bandıt) dep ataǵan ol Ospannyń áskerı taktıkasyn ómir boıy umyt­paı­tynyn, sol kez áli kóz aldynan ketpeıtinin áńgimeledi. Qarly dalada sendelgen olar uıyqtaǵanda da myltyqtaryn qushaqtap uıyqtaǵan eken, óıtkeni, taý-tasqa bekin­gen Ospan jasaq­tary kóz ilestirmeı paıda bolyp, qytaı jasaqtaryn qyryp ketedi eken. Ábden tıtyqtaǵan qytaılar, jazyq jerlerge shyǵyp júrýge májbúr bolǵan. Tamaq ishkende qoralaı otyryp, jan-jaǵyna kúzetshi qoıyp, apyl-ǵupyl tamaq­tanady eken. «Aınalamyz mıdaı jazyq, on neshe shaqyrym alystaǵy jerler anyq kórinip turady, apyl-ǵupyl tamaqtanamyz, biraq qaıdan shyqqany belgisiz, Ospan jasaq­tary otyrǵandardy qyryp ketti» deıdi sol qyrǵynda aman qalǵan qytaı shal. Ospan jasaqtaryna qazaqtardy salyp jeńgen soń, qaraly kósh Tıbet asyp, Batysqa ketedi. Sońynda túbi bir túrki týystaryn tabady, alaıda, jol-jónekeı qyrylyp, onnan biri qalǵan edi... – Shyńǵys han joryǵynyń adamzat antropologııasyna áseri boldy ma? Biz­diń (qazaq) túrimiz eýropalyqtarǵa ja­qyndaý edi, kózimiz kók, qabaǵymyz bıik, sa­ry bolǵan degendi estip qalamyz. Moń­ǵoldyń basqynshylyǵy saldarynan bet-pishinimiz ózgeriske ushyraǵan deı­di. – Munymen kelispeımin. Túrki dáýi­rinen qalǵan tas músinderge qarańyz: beti jal­paq, mańdaıy jazyq, kózi qysyqtaý. Búgingi qazaqtyń kelbetine keledi ǵoı. Odan artyq dálel keltirýdi artyq kórip otyrmyn... – Elimizdegi qandaı da bir sharaǵa qur­metti qonaq retinde shaqyrylǵan Batys saıasatkerleriniń Qazaqstan jaıly tań­danyspen bastalyp, súısinispen aıaq­talatyn maqtaýly pikirlerine kende emes­piz, shúkir. Siz júrgen elde shalǵaı­da­ǵy bizdiń el jaıynda ne desedi? Qa­zaq­stan dese olardyń esine aldymen ne túsedi eken degen qyzyq suraq týyndaıdy. – Álbette, aldymen búgingi memleketti tanıdy. Orta Azııa dese, aldymen bizdiń eldi aıtady. Memlekettiligi jaǵynan moıyndalyp bolǵan, oǵan sóz joq. Reseıdiń qol astynda bolǵanymyz jaıly da jet­kilikti biledi. Odan keıin, baıaǵy kósh­pen­di Qazaq handyǵyn esine túsiredi. Osy tusta jańaǵy Shyńǵys han tóńireginen órbıtin bir qyzyq­ty jaıt bar. Qazaq handary Shyńǵys ur­paq­tarynan ǵana saılanatyn bolǵan degen derekti jańsaq uǵynǵan qara­paıym jurt­shylyq: «Kezinde qazaq­tardy moń­ǵoldar basyp alyp, qa­zaq­­tar orystar basyp al­ǵanǵa deıin solardyń yqpalynda (bodanynda) bolǵan eken ǵoı», – dep oılaıdy. Osyǵan oraı byltyr Qazaq handy­ǵynyń qurylýy týraly aǵylshyn tilinde maqala jarııalattym. Sol maqala kóp­tegen adam­dardyń qyzyǵý­shylyǵyn týǵyzdy. Qasym han tusynda Qazaq handyǵy О́zbek-Qazaq degen atpen qytaı jazbalarynan kezigýi, olar úshin úlken jańalyq boldy deýge bolady. Bizdiń tarıhtyń Sovet Odaǵy ke­zinde jazylǵan nusqasyna kú­mán­men qaraıdy. Sene qoımaıdy. Ideologııalyq qysymmen bur­malanǵanyn biledi. Sondyqtan jańa kóp tomdyq eńbek jazyp, álem tilderine aýdaryp, ta­ratýǵa tıispiz. Sózsiz qyzyǵý­shylyq týdyrady. – Ásirese, qaı kezeńdi qaıta qaraýdy usynar edińiz? – Sovet Odaǵy kezinde Túrki dáýiri jaqsy zertteldi. Shyńǵys han, Altyn Orda kezeńderi bur­ma­lansa da, birshama jolǵa qoıylǵan. Endi Aq Orda, Kók Orda kezeńi, Aq Ordadan Qazaq han­dy­ǵynyń bólinip shyǵatyn tusy ǵylymı turǵyda tolyq zerdelenbegen. Jańasha zertteý kerek bolsa, soǵan múmkindik ber­se, men Qazaq handyǵynyń qurylýyn Syr boıynan izder edim. Bul – óte kúrdeli másele. – Keıde qazaq degen el estelik­ter­men kún keship jatqandaı kórinetini bar. Búginimiz jasandy sııaq­ty. Tipti, keıde ótkendi aıtyp sarnaı bergenshe, búgindi nege aıtpaımyz degen de sóz­der aıtylyp qalady. Búgin men bolashaq úsh­in tarıhtan neni alýǵa min­dettimiz? – О́tkendi umytý... Múmkin emes qoı. Talaı ýaqyt boıy tóbemizde oınaǵan orys mıymyzdy, tarıhı jadymyzdy shaıyp tastady. Tarıhta ne bar, bárin alýymyz kerek. Tek, orystar jazǵan tarıhymyzdy qaıta jazýǵa tıispiz. Ol tarıh emes, saıası oıyn ǵana. О́zbekterde birde-bir halyq jaýy bolma­ǵan deımiz. Al, qazaqtar bir-birin satqan deıdi. Sol úshin kóp qyrylǵan desedi. Osy aqylǵa sııa ma? Eger shynymen sorly halyq bolsa, bir-birine sonshama satqyn, opasyz bolsa san ǵasyr boıy el bolyp turar ma edi? Orystar bárin ózderi uıym­dastyrǵan. Aldymen, ózderine qyz­met etetin jandaıshaptardyń bir tobyn uıymdastyrǵan. Bylaısha aıtqanda, solar arqyly el arasyna úreı, «indet» taratqan. Qarsy shyqqandardy qyra bergen, qyra bergen. Aqyry, «biz sorlymyz» degen psıhologııany sińirip tynǵan. Qa­zaqtarǵa kolonııalyq minez ábden sińgen, qazaqsha sóıleýge namystanady... Jasyp qalǵan, osynyń ózi ózderin qor, basqa­lardy zor sanaǵandyq qoı. Ulttyń jadyn osydan tazartýǵa qyzmet etý kerek endigi qazaq tarıhy ǵylymy. – Rahmet!

Suhbattasqan Almas NÚSIP.

"Qazaq ádebıeti"