Qazaq qaıtkende basqa jurtqa teńeledi? (1915 jylǵy maqala)

Bizdiń qazaq halqy Rossııada bolǵan ınorodes bolǵan jurttardyń da ǵylym jaǵynan tómen halqy bolyp ta jer-sýdyń arqasynda kún kórip, oınap-kúlgenge máz bolyp júrip jatyr. Bul kúnderde bizden basqa halyqtyń bári de oıanyp, ne nárse ózine paıdaly jaǵyn ustap, zalaly jaǵyn qoıa berip jatyr. Bizdiń qazaq álgi óziniń qyzyǵynda júr. Orystardyń baǵyzy bilgish kisileri aıtady: osy qalypta bolsa endi bir ǵasyrdan keıin ıaǵnı júz jyldan soń, «qazaqpyn» degen adam, «qazaqpyn» degen jurt bolmasa kerek deıdi.

Bular bizdiń júz jyldan soń bolmaıtyndyǵymyzdy eshqaısysy kórip bilgen joq, alaıda bolsa, qazaqtyń júrgen júrisinen, turǵan turysynan shamalaıdy. Qanekı, bizdiń qazaq jer-sýdan aıyrylyp qalsa ne kún kórmekshi? Sonyń úshin árkimge kerekti, kereksizdi bilýge tıis eken, kerekti, kereksizdi bile qoıýǵa bizdiń jurtta qural joq. Bizge áýeli sol quralǵa jarmasý kerek. Ol qural ǵylym-bilim. Paıdaǵa jabys­tyryp, zalaldan qashyrýǵa sebep bolǵan sol ǵylymdy keletuǵyn zamanda ózimizge qural qylýǵa bir jol bar, ol mol shamamyz kelgenimiz balalarymyzdyń qolyn jetkizip, oqytý ke­rek. Sol oqý, bilim quralymen quraldanǵan soń, eshkim úıretpeı-aq qalaı baratuǵynyn biledi. Oqý-bilim degenmen musylmansha oqı berýmen is bitpeıdi. Bireý musylmansha oqyp, «ahraýı» kisi bolsa, ekinshi bireý oryssha oqyp, «dúnııaýı» kisi bolsa, sonda is bitedi.

Bolmasa, men oqý oqımyn degenniń barlyǵy molda, múdáris bola berýi múshkil hámmáde húkimetke hylap bo­lyp ketedi. Oqý haqynda bolǵan Rasulymyzdyń «hadısinde de», «Quranda da» din ǵylymynan basqany oqymańyz degen sóz joq. Ǵylym, bilim degen sóz qaı jerge bolsa da júredi. Biz ózimizge ǵıbrat úshin osy orys ishinde júrgen evreı (jáıid) degen jurtty alaıyq. Osy jurtta ózimdi degen bir sajyn jeri joq, bilimmenen kún kórip júr. Solaı bolsa da jeri bizdiń qazaq halqynan basqara-aq. Evreıdiń balalary oınap júrgende úıinde otyryp, óz tilin, jazýyn, orys tilin, jazýyn bilip qoıady. Sonan soń, gım­nazııa tipti ýnıversıtetke deıin oqıdy. Evreılerge orys shkoldarynda óz aqshasymen oqýǵa da oryn az. Bizdiń qazaq janynan aqsha salyp oqý túgil, qaza hısabyna oqytatuǵyn «Kırgızskaıa stıpendııada» oqymaıdy. Osy kúnde Omskide ýchıtelsk semınarııada veterınar­nyı, medısınskıı, feld­sherskıı, kýrstar da hám Qostanaıda realnyı ýchılıshede, Troıskide hám Orynbordaǵy gımnazııalarda, Orynborda qazaq ýchıtelskıı shkolasynda qazaq úshin ashylǵan stıpendııalarmen oqyǵan qazaq balalary ǵumum qazaq halqyna salystyrǵanda on myń janǵa bir oqýshy kelmese kerek. Bul hısap oqýshylarymyzdyń joq hısabynda ekendigin bildiredi. Bizdiń jurttyń ár jerde oryndy jumystan qury qalyp júrgeni de osy qarańǵylyq arqasynda. Júmiládan beri eń kerekti bolǵan memlekettik dýmaǵa saılaý pravosynan qur qalýy da osy bilimsizdiktiń alyp bergen oljasy. Bilimnen basqa bir adym jer attaý qıyn. Bizge osy ǵylymnyń kerekshiligin ózimizge borysh dep bilip, eń sońǵy nanymyzdy salý kerek. Taǵy da muny aıtaıyq, bizge dúnııaýı ǵylym úırenetuǵyn kisimizdiń sońynan mıllátimizge paıdasy tıýine kóz salyp, áýeli oryssha oqıtyn kisiniń bolmasa óz tilinde bolǵan Ábitaı mektepte oqyp, ár jerden habardar bolýy shart. Jurtta bir unamaǵan minez bar. «Oryssha oqysa buzylady» deıdi. Jamandyqqa oryssha shart emes, oqymaı-aq buzylǵan kisi oqyp buzylǵannan kóbirek.

(Túpnusqa taqyryby: Bizdiń qazaq balasyna ne qylǵanda basqa jurttarǵa teńelýi haqynda biraz keńes)

Ǵalaldın Mamıkov, «Aıqap», 1915, №1