MENTALDI ARIFMETIKA TÝRALY MATEMATIKTER NE DEIDI?

Qamshy.kz jýrnalısi qazirgi tańda ata-analardyń kóbiniń qyzyǵýshylyǵyn týdyryp otyrǵan mentaldi arıfmetıka týraly zertteý jasady.

Tarıhyna sholý

Birneshe myń jyl buryn qytaılyqtar «abakýs» esepshotyn oılap tapqan bolatyn. Bul qural arıfmetıka salasyna kóp ózgeris ákeldi. HVI ǵasyrda «abakýsty» japondyqtar qoldana bastady. Sodan beri 400 jyl ótipti. 400 jylda «abakýsqa» negizdelgen san túrli esepshottar paıda boldy (onyń ishinde atalarymyz qoldanǵan  «sovetskıı» esepshot ta bar). Atalmysh esepshottyń ereksheligi, máni kez kelgen esepti oısha tez shyǵarýǵa úıretedi. Búginginiń kalkýlıatory ýaqyt jaǵynan odan qalys qalyp qoıady. «Abakýs» búginde AQSh-ta, Koreıada, Ońtústik Azııada keń tanymal. Endigi kezek bizde...

Baıybyna barý

Mentaldi arıfmetıka degendi estigen shyǵarsyz. Ol tez esepteı otyryp, mıdyń oń jáne sol jaq sharlarynyń jumysyn jaqsartýdy, jalpy adamnyń este saqtaý, kóńil bólý qabiletin arttyrýdy kózdeıdi. Basynda sizge «abakýsty» beredi. Birneshe aı boıy qolyńyzdy jattyqtyryp, sonymen esep shyǵarasyz. Birte-birte oısha sanaýdy úırene bastaısyz. Qarapaıym sandardy tez baǵyndyrsańyz, kelesi deńgeıge ótesiz. Jalpy 11 dan bar. 1  danǵa ortasha eseppen 3-4 aı ketedi. Jetisine 2-3 ret barasyz. Sabaqtyń uzaqtyǵy ár ortalyqta árqalaı. Shaǵyn topta nemese jekeleı daıyndala alasyz. Baǵasy da tikeleı soǵan baılanysty.

Denıs Petrovıchke shalynǵan qońyraý

Almaty qalasynyń Abaı kóshesiniń boıynda «Mentaldi arıfmetıkaǵa bala jınaımyz» degen jarnamaǵa kózim túsip qaldy. Jumysqa jaqyn ornalysqandyqtan keńselerine qońyraý shaldym. Sodan soń baryp qaıttym. Otyrǵan ǵımarattaryna, jalpy jaǵdaılaryna qarap, arıfmetıkanyń bul túrin oqý úlken suranysqa ıe ekendigin túsindim. Balalar kirip jatyr, shyǵyp jatyr... Dırektory Denıs Petrovıch esimdi káris azamaty. Ashylǵandaryna eki jyl. Fırmanyń aty «Jańa jol». 3 jastan 15 jasqa deıingi aralyqtaǵy balalardy qabyldaıdy eken. Bir aıǵa 36000 tg. kóleminde tólem alynady. Mentaldi arıfmetıkany oqytýdyń keń taralǵan eki túrli metodıkasy bar. Birinshisi – malaızııalyq, ekinshisi – ońtústik koreıalyq. «Jańa joldyqtar» ekinshi ádisti tańdapty.

36 jasta muǵalim ataný

Ortalyqtyń muǵalimi Bahtynýr Baýdınovamen tanystym. Sabaq berip júrgenine kóp bolmapty. Eń qyzyǵy, ol mamandyǵy boıynsha psıhoterapevt. Biraq óz salasy boıynsha jumys istep kórmepti. Mentaldi arıfmetıkaǵa kelýin Bahtynýr bylaı baıandady: «Kishkentaı balam bar. Sol mentaldi arıfmetıkaǵa barǵysy kelgen. Alaıda sabaqtyń aqshasy men úshin qymbat bolyp shyqty. Mentaldi arıfmetıkany úıretetin ortalyqqa barǵanda olarǵa muǵalimder kerek ekenin bildim. Sosyn ózim úırenip alyp, balamdy da úıretemin degen oı keldi». Qazir óz balama da, ózgeniń balasyna da sabaq berýdemin.

Google.kz-tiń jaýabyn bilý

Ǵalamtorǵa kirsem «Mentaldi arıfmetıkadan sabaq beretin muǵalim kerek!» degen habarlandyrýlar óte kóp eken. Eskeretin bir jaıt, eshkim sizden jumys tájirıbesin suramaıdy, kútpeıdi de. «Kompanııa esebinen úıretemiz, bul kóp ýaqyt almaıdy» deıdi jumys berýshiler. Soǵan qaraǵanda mentaldi arıfmetıkadan sabaq berý alyp bara jatqan qıyn sharýa emes. Taǵy bir tań qalǵanym – aılyq kólemi. 150000-200000 teńge. Kim ne dese de elimizdegi ortasha aılyq kólemi mundaı soma emes. 150000 tg. gazettiń bas redaktory alady shamamen. Osyndan-aq qaı eńbektiń qalaı baǵalanatynyn baǵamdaı berińiz.

Matematıkterdiń oı-pikirin estý

Akademık Asqar Juma­dildaev «Abai.kz»-ke shyqqan suh­­ba­tynda: «Matematıka ǵylymy – teńiz. Mentaldi arıfmetıka sol te­ńiz­diń bir tamshysy ǵana. Muny ıger­­gen adam sandardy tez kó­beıtý­di bi­ledi. Odan ózge artyq­shylyǵy joq. Bir esepti bireý 5 sekýndta, ekin­­­­shi bireý 1 mınýtta shyǵarýy múm­­­­kin. Menińshe, nátıje durys bol­­­sa, boldy» depti.

Asqar esimdi almatylyq matematık muǵalim: «Men joǵary synyptarǵa matematıkadan sabaq beremin. Al, mentaldi arıfmetıka bastaýysh synyptyń deńgeıi. Jalpy, onyń jumys isteý tásilin shamamen ǵana bilemin. Nemerelerimdi de kýrsqa bergen emespin. Sol sebepti kýrsqa barǵan búldirshinderdiń oqý úlgerimi ózgere me degen suraqqa men jaýap bere almaımyn. Bar biletinim  – mentaldi arıfmetıka ǵylym emes. Ol tez esepteýdiń joly. Bala tez eseptep berse, eresekter qol shapalaqtap máz bolady. Al, ol balanyń matematıkasy nashar bolýy ábden múmkin. Tez esep shyǵarý matematıkany jaqsy bilý degendi bildirmeıdi. Mysaly, bizge baıaǵyda Shymkentten tez esepteıtin tanymal bala mektepke kelgen. Aýdan, qala, oblys gazetterine shyǵyp júrgen bala bizdiń matematıkalyq esepterimizdi shyǵara almaı suryptaýdan ótpeı qaldy. Sóıtip mektebimizge túspedi. О́kinishke qaraı».

Úzdigin anyqtaý

«ISMA-Kazakhstan» mektebi Almatyda 2013 jyly qurylǵan. 2014 j. bastap respýblıka boıynsha óz bólimshelerin asha bastady. Búgin tańda 128 franshızdik mekemesi (qarabaıyr tilmen aıtqanda izin jalǵastyrýshylary) bar, jekemenshik 7 mekemesi bar. Sabaq qazaq, orys, aǵylshyn tilderinde ótedi. Mentaldi arıfmetıka boıynsha eki ret ótken respýblıkalyq olımpıadanyń uıymdastyrýshylary osy. Bıylǵy olımpıadaǵa Qyrǵyzstannan da arnaıy kelipti. Keler jyly Reseı, Bolgarııa qatysady dep josparlanýda. Demek olımpıada respýblıkalyq emes halyqaralyq deńgeıge kóteriledi.

Maqsat – olımpıadaǵa barý

Bishkek qalasymen baılanysqa túskenimizde tutqany Tatıana Begel esimdi ınstrýktor kóterdi. Tatıana Almatyda ótken respýblıkalyq olımpıadaǵa Bishkekten 50 adam qatysqanyn rastady. «Bizde mentaldi arıfmetıka boıynsha mekteparalyq, qalalyq, oblystyq, respýblıkalyq olımpıadalar ótkiziledi. Qyrǵyzstanda da arıfmetıkanyń bul túrine qyzyǵýshylyq joǵary deńgeıde. Biraq Almatyǵa barý, sizder ótkizgen olımpıadaǵa qatysý biz úshin úlken mártebe, erekshe oqıǵa. Balalar máz bolyp baryp, máz bolyp qaıtty. Nátıjemiz de jaman emes. 2 gran-prı, 1 úshinshi oryn utyp aldyq»,-dedi.

Esep suraý

Mentaldi arıfmetıkaǵa bala 2,5-3 jyl barýy kerek. Bul shama-sharqynyna qaraı eń negizgi degen deńgeılerdi baǵyndyrýǵa ketetin ýaqyt. Kýrs aqysyn tóleımin dep kassaǵa barǵanda aldyn-ala daıyn bolyńyz, sebebi: 1 aı = 14000  teńge (4 ret barady 2 saǵattan), 12 aı = 192 000 teńge, 2 jyl =384 000, 3 jyl = 576 000 teńge («ISMA» mektebiniń baǵasy boıynsha).

Aq-qarasyn ajyratý

Astana qalasyndaǵy №83 mektep-gımnazııasynyń psıhology Nazgúl Ábilqasymova: Mentaldi arıfmetıka barǵan balanyń psıhologııalyq jaı-kúıi ózgere me, ózgermeı me aıtý qıyn. Sebebi ony baqylaý qajet. Men arnaıy túrde baqylaý júrgizbedim. О́z qyzymnyń kýrsqa baryp júrgenine bir aı boldy. Nátıje jaıly aıtý áli erte. Jalpy, óz basym kalkýlıatordan qaraǵanda esepshotpen eseptegendi quptaımyn. Bul jerde áńgime «abakýs» jaıly. «Abakýs» shotymen eseptegende konsentrasııa kerek. Kalkýlıator sııaqty daıyn dúnıe usynbaıdy. Sol jaǵynan alǵanda mentaldi arıfmetıka jaqsy dúnıe me dep oılaımyn. Biraq kýrsqa barǵan baladan keremet jańalyq, ózgeris kútý durys emes. Bul jaı ǵana qosymsha kýrs. Dombyra sabaǵyna barǵandardyń bári dombyrashy, kúıshi bolyp ketpeıtini sııaqty. Bala bos júrgenshe mentaldi arıfmetıkaǵa barsyn. Árıne, jas mólsheri shekteýin esepke alǵan abzal. Balaqaıdy emes bozbalany mentaldi arıfmetıkaǵa aparǵannan dym shyqpaıdy. Aıtpaqshy, bizdiń mektepte bir muǵalim aqysyz túrde aptasyna bir ret kishkentaı balalarǵa mentaldi arıfmetıkadan sabaq berip júr (aty-jóni eske túspeı turǵany).

Astana qalasyndaǵy №83 mektep-gımnazııasynyń mentaldi arıfmetıkanyń trener muǵalimi Gúljan Tólegenqyzy: Negizi mamandyǵym boıynsha orys mektepterinde qazaq tili pániniń muǵalimimin. 20 jyldyq eńbek ótilim bar.  Muǵalimder kvalıfıkasııasyn kóterý úshin Kembrıdjik kýrsqa qatysatynyn biletin shyǵarsyzdar. Men sol kýrsqa qatystym. Sodan keıin stress aldym. Insýltke ushyradym. Neırohırýrgtar maǵan shuǵyl arada jumys ornyn, salamdy ózgertýdi keńes berdi. Balam ǵalamtordan mentaldi arıfmetıka jaıly oqyp otyrǵanyn kózim shalyp qalǵan. Qyzyǵyp men de qaradym. Qytaıǵa baryp mentaldi arıfmetıkany oqyp shyqtym. Nátıjesinde aǵashtaı bolyp jumys istemeı, ıkemsiz qalǵan qolym jazyldy. О́zimdi jaqsy sezine bastadym. О́mirge qaıta kelip, óz-ózimdi tabýyma mentaldi arıfmetıka qatty kómektesti. Jalpy, mentaldi arıfmetıka QHR-da sal aýrynan em retinde qoldanylady eken. Sebebi qolmen esepteısiń, kózge elestetesiń, sanaısyń, sóıleısiń. №83 mektep-gımnazııasynyń  dırektory Sáýle Ermuhanqyzynyń aldyna kelip bastan ótkergenimdi, jaǵdaıymdy baıandadym. Ol kisi mentaldi arıfmetıkany mektep baǵdarlamasynyń mindetti 45 mınýttyq saǵatyna engizýdi usyndy. Sáýle Ermuhanqyzynyń mentaldi arıfmetıka jaıly biletini kóp eken. Usynysty qabyl alýyna da sol áser etti. Shetelge olımpıadalarǵa shyqqanda mentaldi arıfmetıka kýrsyna barǵan balalalar kóbirek júldeli orynǵa ıe bolatynyn baıqaǵan dırektor maǵan 12 saǵat bóldi. Bizdiń mektepte 26 birinshi synyp bar. Solardyń bárine aptasyna bir ret orys, qazaq tilinde sabaq beremin. Ata-ana ol jetkiliksiz dese, aqyly túrde qosymsha kýrsqa jazdyra alady. Bir baıqaǵanym jarty jyldan soń progress kózge kórine bastaıdy. Adam aldyńǵy mıymen oılaýǵa úırenip qalǵan. Mentaldi arıfmetıka mıdyń oń jaq bóligin qımyldatyp, oılatýǵa áser etedi. Qaıtalap aıtamyn, oǵan tek balalar ǵana emes eresekter de barsa bolady.

Dıana Snegına, tanymal radıojúrgizýshi: 2 balam da mentaldi arıfmetıkaǵa barǵan. Jarty jyl kóleminde. Qazir úzilis jasap, barmaı júrmiz. Biri ol kezde12 jasta, biri 10 jasta bolatyn. Sabaq úlgerimine naqty áser etpese de óz basym balalarymnyń boıynan jınaqylyqty baıqadym. Bir saǵat kompıýter oıyndaryn oınaǵansha bala mentaldi arıfmetıkaǵa barǵany durys. Men balalarymmen birge alǵashynda kýrstaryna baryp turdym. Ár sabaq qyzyq bolyp ótedi. Ish pysty, uıqym keldi degen áńgime joq. Ýaqyttyń qalaı zyrǵyp ótkenin baıqamaı qaldyq. Maǵan salsa, mentaldi arıfmetıkany sheteldegideı mindetti mektep baǵdarlamasyna engizer edim. Odan paıda kórmesek, zııan shekpeımiz. Bos ýaqytym kóbirek bolǵanda ózim de mentaldi arıfmetıkaǵa jazylar edim.

Qaraqat Ábildına, tanymal ánshi, kóp balaly ana: Men negizi mektepti emes, muǵalimine qarap mektep tańdaıtyn ata-anamyn. Álııa Ábýqyzy – 37 jyldyq eńbek ótili bar erekshe qurmet tutatyn, syılaıtyn adamym, ustazym. Ol kisi №66 mektepte sabaq bergendikten balalarymdy da sol oqý oshaǵyna apardym. Mentaldi arıfmetıkaǵa basynda qyzyqqanym ras. Balalarymdy kýrsqa bermes buryn bastaýysh muǵalimmen aqyldasýdy jón kórdim. Ol túpkilikti qarsy boldy.  Álııa apaıdyń aıtýy boıynsha mentaldi arıfmetıka balany «robot» qylady. Sebebi bala sıfrlardy qosady, sheshimin aýyzsha aıtady, biraq sheshilý joldaryn túsindirip bere almaıdy. Túsindirip bere almasa, odan ne paıda, ne mán bar? Álııa Ábýqyzynyń aıtqanynyń jany bar. Kelispeske bolmaıdy. Balalarymnyń jalpy bos ýaqyty az. Qazirgi mektep baǵdarlamasy da ońaı emes. Qosymsha retinde balalarymdy shahmatqa, sporttyq gımnastıkaǵa, dombyra úıirmelerine jiberemin. Mentaldi arıfmetıkaǵa sóıtip barmaımyz.

Álııa Ábýqyzy, Astana q. №66 mektep-lıseıiniń bastaýysh synyp muǵalimi, bilim berý isiniń úzdigi: Synybymda basynda 2 bala mentaldi arıfmetıkaǵa baratyn. Men olardyń ondaı kýrsqa baratynyn bilmedim. Baıqaǵanym tez esepteıdi. Biraq ol qalaı shyqty degende úndemeı turady. Mátindi esep, logıkalyq suraqtar bolǵanda bala abdyrap qalady. Sóıtsem olar mentaldi arıfmetıka kýrsyna barady eken. Sosyn ata-analaryna zvondap, kýrsqa barýdy ýaqytsha toqtatýdy ótindim. Qansha degenmen 37 jyldyq tájirıbem bar. О́zimdi qatelestim dep oılamaımyn. Mentaldi arıfmetıkany mekteptiń mindetti baǵdarlamasyna engizgisi kelse, oǵan bólek muǵalim alý kerek sııaqty. Muǵalim ózi jaqsy biletin nársesin ǵana basqaǵa úırete alady.

Jýrnalıstik qorytyndylaý

Balańyzdy mentaldi arıfmetıkaǵa beresiz be, bermeısiz be ózińiz sheshińiz. Qarjyǵa qarańyz, nege beıim ekenin anyqtańyz. Bul, menińshe, eń durys qorytyndy. Biraq jan-jaqty aqparatpen qarýlanyp alǵanyńyz jón.

Jazıra Baıdaly