Dos Kóshim, saıasattanýshy: Ulttyq meıram – memlekettiń myzǵymas bir sharty

Árbir memlekettiń ulttyq meıramy,  ıaǵnı  sol el ıesin ulyqtaıtyn merekesiniń  bolýy  zańdy qubylys. Álemdegi  ózin syılaıtyn  árbir memlekette  ulttyq meıram  bar. Al,  bizdiń elde kerisinshe, ulttyq mereke  bolmasa  da,  ózge  ulttardyń birligine arnalǵan meıram bar. Bul neni bildiredi? Saıasattanýshy, "Ult taǵdyry" qozǵalysynyń tóraǵasy Dos  Kóshim osy jáne ózge de máseleler týraly bylaı dedi:

Men «tıtýldyq ult» degendi onsha quptamaımyn da, qoldanbaımyn da. Bir túrli kelemejdep turǵandaı ma, bizdi bólek qoıa ma, ózim onsha túsinbeımin. Qazaq – osy memlekettiń ıesi, biraq, azamattyq quqyq jóninen biz bárimiz teńbiz. Eger, biz demokratııalyq el bolatyn bolsaq, qazaqtarǵa eshqandaı erekshe quqyq berilmeıdi. Onda ádiletti, demokratııaly qoǵam qurmaımyz. Tek qazaqtyń mádenıetin, tilin kóterý qazaq memleketi ekendiginiń kórsetkishi bolmaq. Al, tek qazaq bolǵany úshin artyqshylyq, jeńildik berilýine men qarsymyn.
Álemdegi demokratııalyq memleketter Fransııa, Germanııa, Italııa bolsyn óz azamattaryna eshqandaı artyqshylyq jasamaıdy. Tek, ol ha­lyqtar ózderiniń ulttyq ereksheligimen aldyńǵy qatarǵa shyǵady. Mysaly, elimizde qazaq tili mem­lekettik til retinde barlyq jerde qoldanylatyn bolsa, qazaqsha shala-sharpy biletin azamattar ekinshi oryn­ǵa shetteledi. Munda tildik alalaý emes, kerisinshe bárin teńestire túsedi. Má­selen, Fransııany alaıyq, fransýz tili­niń tórt deńgeıin (A,V,S,D ) bilgen adam Fransııanyń kez kelgen JOO-na túse alady. Eger, S deńgeıin meńgermese, oqýǵa túse almaıdy. Munda, másele fransýz halqyn joǵary kóterýde emes, dál sondaı fransýz tilin S dárejesinde bilgen kez-kelgen marokkalyq, aljırlyq ýnıversıtetke túse alady. Dál sol sekildi, memleket ıesiniń mádenıettik, tildik, dindik erekshelikteri ózinen-ózi kóterilýi tıis. Árıne, quqyqtyq memleket bolǵannan soń munyń barlyǵyn zańdastyrý qajet.
Ekinshi másele, polıetnıkalyq, mono­etnıkalyq degendi qarastyryp kórdim. Keıbir málimetterde negizgi ult halyqtyń 70-80 paıyzyn qurasa monoulttyq bolyp sanalady eken. Al, shetelderde mundaı nárse joq. Bul bizdiń álsizdigimizden shyǵyp otyrǵan másele. Qazaq mynany umytpaýy kerek: biz 5% bolsaq ta qazaq memleketi bolyp qalamyz. Bul qazaqtyń jeri, qazaqtyń tarıhy, qazaqtyń tili osy memlekette qoldanylady, qazaqtyń dástúrli dini damyp, oǵan memleket jaǵdaı jasaý kerek degen sekildi nárseniń bári bolýy kerek. Soǵan qaramaı, basqa ulttardy esh ýaqytta keýdesinen ıterýdiń keregi joq. Árbir ult óziniń tilin, mádenıetin damytýǵa múmkindigi bolýy tıis. Qaltaly azamattar mektep, kınoteatr salsyn, gazet shyǵarsyn t.b. Bizdegi bir kemshilik, keıbir tustarda bılik memlekettik til quldyrap bara jatqanda, kómektesýdiń ornyna, basqa tilderge kómektesedi. Demo­kratııalyq elderde shekteý qoımaıdy, kárister óz teatrlaryn ashatyn bolsa, oǵan qarsy bola almaımyz. Bizde Keńes úkimetindegideı dostyq laboratorııasy sekildi. Mysaly, OQO, Saryaǵashta tájiktiń eki mektebi bar, alaıda, ekeýi de jabylýy múmkin. Mektep basshysy Tashbolatovtyń aıtýynsha, mekteptiń bolashaǵy joq. Sebebi, tájikshe eshkim oqyǵysy kelmeıdi. Kóp bolsa Tájikstanǵa oqýǵa kvota beriledi. Al, olardyń ol jaqqa barǵysy kelmeıdi, sebebi ol jaqtyń ortasha jalaqysy 14-15 dollar. Al, qazaqsha oqysa qyzmet isteıdi,ósedi, sondyqtan olarǵa tájik tilin oqyǵanda ne paıda? Biraq, jergilikti basshylar mektepti kórsetkish esebinde báribir ustap otyr. Mine, osyndaı jasandylyq bolmaýy kerek.
Qysqasy, basqa ult ókilderimen bizdiń azamattyq quqyǵymyz teń saqtalýy tıis. Biraq, Qazaqstan memleketiniń barlyq sharttary ulttyq atrıbýttar negizinde qyzmet isteýi qajet. Ulttyq memlekettiń ózindik sharttary bar.
Ol sharttardyń keıbirine toqtalyp óteıin. Ulttyq memlekette ulttyq meıram bolýy kerek. Mysaly, fransýz halqynyń tarıhı meıramy – Bastılııany alý. Fransııa memlekettik quryp jatqan tusta, ol táýelsizdik meıramy bolyp bekitildi. Fransııadaǵy basqa ulttardyń barlyǵy osy meıramdy toılaıdy. Al, qazaqta bir ulttyq meıram bar ma? Biz osy máseleni birneshe ret kóterdik, eń bolmasa qaraly kúndi nemese táýelsizdik úshin kúresken erlerdiń kúni degen sekildi meıramdardy engizýdi usyndyq. Qyrǵyzdardyń ózi 1916 jylǵy kóterilisti meıram etýdi másele etip qoıdy. Ulttyq meıram – memlekettiń bul myzǵymas bir sharty ekenin umytpaıyq. Ekinshiden, ulttyń belgili adamdarynyń atyndaǵy syılyqtar, ordender, marapattardyń joqtyǵy. Mysaly, Reseıde Lomonosov atyndaǵy orden, áskerılerge beriletin Nevskıı, Ýshakov atyndaǵy orden, t.b. kete beredi. Nege memlekettik qaıratkerlerge Aby­laıdyń, Abaıdyń atyndaǵy ordender berilmeske? Nege áskerı bólimderge qa­zaqtyń batyrlarynyń aty beril­meıdi? Áskerıler: «Men Kenesary atyn­daǵy polkte qyzmet ettim, áskerı boryshymdy ótedim» dese qandaı tamasha?! Osy taqyrypty qozǵap úsh batyrdyń atyn ótkizip úlgerdik, odan arǵysyna shamamyz kelmedi. Sondyqtan, ulttyq memlekettiń sharttary oryndalsa, ulttar arasyndaǵy qarym-qatynas ózinen ózi belgili bir jaqsy, tabıǵı túrdegi dostastyqqa ke­ledi.