DIHANNYŃ TEMIRQAZYǴY

Osy maqalanyń aty jóninde kóp oılanyp, aqyry ózim sóz arnap otyrǵan azamattyń shyǵarmasynan alǵandy jón kórdim. Qazaqtyń batyr aqyny  Mahambet О́temisulynyń «Erlerdiń isi biter me!» degen óleńinde «Temirqazyq jastanbaı, Qý tolaǵaı bastanbaı» degen joldar bar. Qazaq mıfologııasynda Temirqazyq táńiriniń qudiretimen aspanǵa qaǵylǵan at baılaıtyn altyn qazyq, dúnıeniń kindigi sanalady. Dıhan Qamzabekulynyń «HHI ǵasyrdaǵy Alashtyń aq joly» degen jınaqta jarııalanǵan maqalasynyń  atyn «Alash – temirqazyq» dep qoıýy da beker emes. Temirqazyq ádette baǵytty ajyratatyn, jol belgisi retinde  qarastyrylatyny belgili.   Avtor da osy maqalasynda «Alash – órkenıet baǵytyndaǵy Qazaq eliniń, zııalylardyń aınymas temirqazyǵy», – degen qorytyndyǵa keledi.

Búginde erdiń jasyna jetken Dıhan Qamzabekuly 15 ul-qyzdy tárbıelep ósirgen mereıli otbasynda dúnıege kelgen. Fılolog, ádebıet tarıhyn zertteýshi, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, alashtanýshy. Qazaq joǵary oqý oryndarynyń qara shańyraǵy – QazPI-diń túlegi. Sol oqý ornyn bitirgeli Qazaqstan Ulttyq Ǵylym akademııasynyń M.Áýezov Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda,   Eýrazııa   ulttyq ýnıversıtetinde,  Qazaq ulttyq mýzyka akademııasynda qyzmet istegen.  Qazir ol – L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń áleýmettik-mádenı damý jónindegi prorektory. 

Dıhannyń  alashtanýshy bolyp qalyptasýynyń da ózindik tarıhy bar. Oǵan shyǵarmashylyǵynyń myna tizbegi kýá bola alady. «Smaǵul Sádýaqasuly» (1996), «Rýhanııat» (1997), «Alash jáne ádebıet» (2002), «Aǵartýshylyq jáne ádebıet» (2003), «Paıym» (2004), «Alashtyń rýhanı týǵyry» (2008), «Smaǵul Sádýaqasov» (2009), «Túrkistan alqasy» (2011), «Jádıtshildik jáne Alash: túsindirme sózdik» (2012) atty kitaptary oqyrman ıgiligine usynyldy. Sonymen qatar ol Júsipbek Aımaýytovtyń 5 tomdyǵyn, Smaǵul Sádýaqasulynyń 3 tomdyǵyn, Qoshke Kemeńgerulynyń 3 tomdyǵyn ázirledi. 3 derekti fılmge ssenarıı («Qazaqtyń Qoshkesi», «Bata», «Kózdiń qarashyǵyndaı») jazdy. Alash zııalylary týraly ǵylymı-shyǵarmashylyq eńbekteri onyń uıymdastyrý qyzmetimen ushtasty. Sonyń nátıjesinde «Alash» mádenıet jáne rýhanı damý ınstıtýtyn quryp, osy baǵytta ǵylymı mektep qalyptastyrdy.

Dıhan ǵylymı eńbekter jazyp qana qoımaı, qoǵamdyq-uıymdastyrý qyzmetimen de aınalysty. Memlekettik mańyzy joǵary is-sharalarǵa atsalysty. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenttigine úmitkerlerdiń memlekettik tildi bilý deńgeıin anyqtaý jónindegi Lıngvıstıkalyq komıssııanyń, Qazaqstan Respýblıkasynyń Premer-Mınıstri janyndaǵy Memlekettik til saıasatyn odan ári jetildirý jónindegi komıssııanyń,  Ádebıet jáne óner salasyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik syılyǵyn berý jónindegi komıssııanyń jáne respýblıkalyq onomastıka komıssııasynyń múshesi boldy. Astana qalalyq onomastıka komıssııasynyń jáne Qazaqstan halqy Kishi assambleıasynyń turaqty múshesi retinde belsendi qyzmet atqaryp keledi.

Dıhannyń osynshama qyrýar isteri men ǵylymı shyǵarmashylyq  eńbekteri eleýsiz qalǵan joq. Ol – «Daryn» memlekettik jastar syılyǵynyń jáne Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy syılyqtyń  laýreaty, Halyqaralyq Aıtmatov akademııasynyń akademıgi, QR UǴA korrespondent-múshesi, «Qurmet» ordeniniń ıegeri,

Dıhan Qamzabekuly óziniń mereıli jasyna eldik iske adal otbasylyq taǵlymymen kelip otyr. Eki qyz ben bir ul tárbıelep ósirgen onyń áýletnamasynyń qalyptasýyna ózi ázirlegen «Baýyrnama», «Qazanat», «On bes úı» atty shańyraq shejireleriniń yqpaly mol.  Al zamandastarynyń urpaq, ult týraly oı-túsinigin, tanym-talǵamyn elep-ekshegen «Jurt» atty kitaby kópshiliktiń kóńilinen shyqty.

Búgingi tańda  Alash jolynyń sabaqtastyǵyn laıyqty jalǵastyratyn, ıaǵnı, Mahambet aıtqandaı: «Temirqazyq jastanyp, qý tolaǵaı bastanyp» júretin aqjúrek tulǵalar kerek-aq. Mine, osyndaı ardaqty zamattyń biri – Alash temirqazyǵynyń baǵytynan aınymaǵan Dıhan Qamzabekuly. Ol ózi ómir boıy zerttegen tuǵyrly tulǵalardyń ádebı-pýblısıstıkalyq murasyn eldiń sanasyna sińirýden jalyqqan emes.  Sóıtip, bir kezde Alashtanýǵa at qosqan talapker bozbala qazir ózi de Alashtyń tanymal tulǵasyna aınaldy. 

Sataı SYZDYQOV,

L.N.Gýmılev atyndaǵy

Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń

professory, tarıh ǵylymdarynyń

doktory