QAZAQ ELINE TÚRKIIаDAN KELER QAÝIP QANDAI?

О́túken ormanynan Kókbóriniń ýyzyn emip, órip shyqqan Túrki balasy búginde Jerorta teńizi men Qıyrshyǵys Azııaǵa deıin jaıylǵan. Arǵy-bergi tarıhty termelep, Kóktúrikten búgingi kúnge deıingi talaı ańyzǵa bergisiz babalar erligin jyrlaýǵa boldy. Túrik taıpalary at ústinde jer shaıqaltyp, Azııa men Eýropany titiretip qana qoıǵan joq, ósip óndi, taraldy, alyp ımperııalar qurdy. Solardyń ishinde tarıhta oıyp aty qalǵan - Osmanly ımperııasy. Onyń ornyna tý tikken – 93 jyl boıy alqyzyl baıraǵy jelbirep kele jatqan Túrkııa Respýblıkasy.

«Túrkııa Respýblıkasyn qurǵan Túrkııa halqynyń aty Túrik ulty bolyp tabylady». Bul Mustafa Kemal Atatúriktiń sózi. Túrkııa Konstıtýsııasynyń 6-babynda ulttyq memleket ekenin jazǵan. Ekonomıkasynyń birshama qýattylyǵymen de, G20-dan oıyp oryn alǵan tanymaldyǵymen de ózge túrki elderine úlgi. Sońǵy shırek ǵasyrda atalmysh keńistiktiń saýda ekonomıkalyq, saıası, mádenı, ǵylymı qatynastary qoıýlaı tústi. Biz, búgin osy saıası baılanystarǵa ózge qyrynan qarap kórmiz. Ol eshkimniń oıyna kelmeıtin Túrkııada qalyptasqan jasyryn agressııalyq pıǵyl. Iаǵnı, ózge túrki elderindegi tabıǵı baılyq pen jerdi paıdalaný, ári turǵyndaryn túrik ultyna aınaldyrý. Túrkııany ózge túrki elderi aǵa kóretini ras, alaıda, olar ózderin qandaı «aǵa» sezinip júr?

«...Altaıdyń altyn Kúni erkeletip,

Kelgende jolbarys bop, jańa erjetip,

Aq teńiz, Qara teńiz ar jaǵyna,

Baýyrym, meni tastap qaldyń ketip...», - deıtini bar M. Jumabaıulynyń.  Sol baýyrymyz baýyrlyqqa laıyq áreket etip júr me? Qazaqstan aıaǵynan tik turǵan alǵashqy jyldarda saparlaı kelgen Túrkııa prezıdenti Turǵyt О́zaldyń «birigý» týraly sózine «keshe ǵana bir aǵanyń «qamqorshylyǵynan» shyqtyq, endi óz baǵytymyzben ómir súreıik» dep aıtqan edi Nursultan Ábishuly. Bul, kóregen Elbasynyń Túrkııanyń Qazaqstanǵa kózdegen agressııasyna jasaǵan alǵashqy tosqaýyly bolatyn. Sol tustan bastalǵan Orta Azııaǵa, óte-móte Qazaqstanǵa baǵyttalǵan «ıemdený» agressııasyn tómendegideı tarqatyp kóreıik:

Ǵylym-bilim agressııasy

Túrikterdiń eń alǵashqy bolyp qolǵa alǵany Qazaqtardyń oqý-aǵartýyna aralasýy boldy. 1992 jyly alǵashqy Qazaq-Túrik lıseıi ashyldy. Bylaı qaraǵanda táýir-aq dúnıe bolyp kóringenimen, Kentaý qalasynan bastap boı túzegen osynaý «túrik lıseıleri» alǵashqy túlekterin tárbıelep shyqqannan bergi 20 jyl ishinde 28-ge jetken. Atalmysh málimetti Túrikterdiń tanymal dinı kósemi Fethýllah Gúlenniń http://fgulen.com/ saıty jazady. Álemniń 170 elinde lıseıler ashqan Gúlenniń «Qyzmetine» baǵynyshty osy túrik oqý oryndaryna túsýdiń ózindik sharttary bar. Oǵan tek qatarynan oza shapqan zeıini myqty balalar ǵana túsedi. Al, osy oqý oryndaryna túsýge «baǵy janǵandar» basqa qazaq mektepterinen artyq «bilim alýymen» qatar, din salasyn «jetik» meńgerip, «Qyzmettiń» aq-adal múrıti bolyp jetiledi. Túrkııanyń dindi de qarý etip otyrǵany týraly bólek jazamyz. Túrik lıseılerin bitirgen oqýshynyń barlyǵy negizinen «Qyzmetke» qatysty joǵary oqý oryndaryna qabyldanyp, «shyńdala» túsedi. Osy «Qyzmettiń» QTL-deri bilim «berip» qana qoımaı, jyl saıyn túrli deńgeıdegi olımpıadalar, tipti jyl saıyn «qyz synyn» ótkizip, qazaqtyń daryndy balalary men arýlaryn suryptap keledi. Bular jyl saıyn áldebir qazaqtyń aqyn-jazýshylaryn, jýrnalıstterin Túrkııaǵa saparlatyp aparyp jatady. Gúlenniń kitaptarynyń tusaýkeserin jasap, jınalystar ótkizedi. Sonyń bárinde qazaq rýhanııatynyń ókilderi top-tobymen júredi. Dinı basqarmada, Túrli JOO-larda, Tipti UQK-niń ózinde osy «Qyzmettiń» túlekteri jeterlik. Aldaǵy ýaqytta mektepterin álemniń 230 elinde ashýdy kózdeıtin «Qyzmet» byltyr «Selam: Bahara Yolculuk» atty kıno túsirip, onda Sovet buǵaýynan bosaǵan elge baryp, «qutqarýshysy» bolǵandaı obraz jasady.

Ankarada Premerge tike baǵynyshty YTB (Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı – Sheteldegi túrikter jáne týysqan qaýymdar basqarmasy) deıtin qoǵamdyq mekeme bar. Túrkııadaǵy ISAP-tiń (Halyqaralyq stýdentter assosıasııasy platformasy) 2015 jylǵy raportynda, osy mekemeniń 15 myńǵa jaqyn sheteldik stýdentke shákirtaqy bergeni jáne Túrkııada eshqandaı shákirtaqysyz 55 myńǵa jýyq sheteldik stýdent oqyp jatqany aıtylǵan. Atalǵan platforma Túrkııanyń sheteldik stýdentter sanyn 250 myńǵa jetkizýdi kózdep otyrǵanyn da jazady. Alaıda, YTB mekemesi ózine qaı elden naqty qansha stýdentten oqyp jatqany týraly ashyq málimet taratqan emes. Bir anyǵy, 2000 jyldary Túrkııa túrki elderinen kelgen elderge «Túrik soıly» degen kýálik berip, olardy quqyǵyn Túrkııa azamattarymen teń kóretin, olar kóptegen oqý aqysynan, salyqtardan bosatylatyn. 2010 jyly YTB qurylǵan soń, qabyldanǵan stýdentterdiń jalpy sany aıtylǵanymen, elderdiń úlestik sany aıtylmaıdy. Stependııaly jáne stependııasyz keletin stýdentter Túrkııada qalaı bilim alady?

• Túrkııa ózine paıdasyz nársege qarajat salmaıdy. Oǵyz soıly túrki elderiniń saýdaǵa epti bolatyny bizge aıan. Paıdasyz iske bas suqpaıtyn túrikter, Túrkııaǵa Qazaqstannan keletin stýdentter arasynda qyz balalardy óte kóp qabyldaıdy. Orta Azııadan kelgen qazaqtyń, qyrǵyzdyń, ózbektiń qyzdaryna jep qoıa jazdaı suqtanyp, ólip-óship qaraıdy. Stependııamen oqýǵa keletin qyz balalardyń úlesi er balalardan áldeqaıda kóp. Alǵashqy on jyldyqta Túrkııaǵa bilim alýǵa kelgen qyz balalardyń 2/3-i Túrkııada turmystanyp qalǵany týraly beıresmı aqparat bar. Qazaqshaǵa bir aýyz tili kelmeı júrgen qyz bir-aq aıda túrikshe sóılep shyǵa keledi. Bul túrik eliniń ózin «keremet el» kórsete bilýiniń jemisi. Qazaq qyzdarmen úılený týraly túrikter arnaýly quqyqtyq saıt ashyp, máseleniń oń-solyn zerttep tastaǵan.
• Bul máseleniń birinshi sheti bolsa, ekinshisi Qazaqstanǵa oqýmen barǵan, jumys isteýge barǵan túrikterdiń, dóner satyp, qurylys salyp, shala saýatty dinin taratyp jergilikti qyzdarmen úılenip, Qazaqstan Azamattyǵyn alyp jatqandyǵy. 50 jyl buryn nápaqa izdep, birli jarym bolyp sabylyp, Germanııa barǵan túrikterdiń búginde sany 5 mıllıonǵa jaqyndap qalǵan. Onyń ishinde Germanııa azamattyǵyn alyp alǵandary 3 mıllıonnyń ústinde.

Olar saıası oqıǵalarǵa belsendi kózqaras tanytyp, quqyǵyn quryp, narazylyq jıyndaryn ótkizip jatady. Jaı ǵana elý jyldyń ishinde Germanııadaı alpaýyt eldiń halyq sanynan 6 paıyzdyq úles alyp alǵan Túrikter, Qazaqstanda da jan sany kóp 9-ult. Olar qazaq qyzdaryn jar etý arqyly Qazaqstanda kóbeıe túsýdi kózdeıdi. Aldaǵy ýaqytta sany mıllıonǵa jetse avtonomııa surap, túrik tilin qatynas tili eteıik dep júrmesine kim kepil?

• Taǵy bir bilinbeıtin úlken agressııa – Túrikterdiń qazaqty – qazaq túrigi, qazaq tilin – qazaq túrikshesi dep oqytatyny. QR Konstıtýsııasynyń 7 baby, birinshi tarmaǵynda «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik til - qazaq tili» dep kórsetilgen. Al, osy Atazańymyzdy ázirleýge negiz bolǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly QAZAQSTAN RESPÝBLIKASYNYŃ KONSTITÝSIIаLYQ ZAŃY qazaq ultynyń ózin-ózi bıleý Quqyn rastaıdy. Ol jerde eshqandaı da qazaq túrikshesi, nemese qazaq túrigi dep turǵan joq. Bir eldiń konstıtýsııamen bekitilgen tiline «túrikshe» sózin jamap alýy, ult atyn ózgertýi  Túrkııanyń eń úlken «ıemdený» agressııasy, Qazaqstannyń Konstıtýsııasyna qul suǵý bolyp tabylady.
• Osmanly ımperııasy kezinde ǵalymdar teleskop jasap, Kopernıkten 100 jyl buryn aspan denelerin zertteı bastapty. Sonda Halıfa «aspanǵa aspappen telmirmeńder, perishtelerdiń áýret jerin kórip qoıasyńdar» dep tıym salypty desedi. Alyp ımperııa Osmanly kezinde ǵylym qalaı mesheý qalsa, Túrkııa da ǵylymnyń otany emes, 90 jyldyq tarıhy bolsa da tehnıkalyq bazasy qalyptaspaǵan. Oǵan dálel retinde búgingi kúnge deıin birde bir ǵaryshkeri bolmaǵanyn aıtýǵa bolady. Túrkııada ǵylymnyń tili aǵylshyn keń taralmaǵan. Tek 3-4 ýnıversıteti ǵana aǵylshyn tilinde sabaq beredi. Qazaqstan sııaqty ǵylymı bazasy orys tili negizinde qalyptasqan Postsovettik el úshin, balasy qansha jerden Túrkııadan qyzyl dıplommen bilim alyp kelse de, elge paıdasy tıe qoıýy ekitalaı. Sebebi túrik tili Túrikter jumys isteıtin qurylys salasynda bolmasa Qazaqstan úshin eshqandaı mańyzǵa ıe emes. Oqýǵa kelgen keıbir stýdentter Qazaqstandaǵy Túrik mektepteriniń, Kolledj, Ýnıversıtetter rektorlarynyń aldaýymen, ótirik jón silteýimen «tegin oqý, úırenýge jasalǵan jaǵdaı» degenge aldanyp kelip qalady. Túrkııadan seni kútip alady dep, besikten beli jańa shyqqan qazaq balasynyń qaltasynan 2-3 myńdap dollar qaǵyp qalatyn da solar. Al, ekinshi shetinen Túrkııaǵa oqýǵa kelgen balalardyń 100-de toqsany derlikteı din men til sııaqty gýmanıtarlyq salany oqıdy.. Solardyń ishinen jarytyp bir túrkolog shyqpaǵanyn bylaı qoıǵanda, Qazaqstan, qyrt dintanýshylar men fılosof, fılologtarǵa esh muqtaj emes ekeni ashy aqıqat. Tehnıkalyq mamandar aýadaı qajet bolsa da, Qazaqstannyń Bilim Mınıstrligi sııaqty resmı organdar shetelden bilim alýǵa ketip jatqan jas otandastaryna durys baǵyt silteı almaı otyr. Tipti Túrkııadan oqyp jatqan mamandardyń elge qaıtyp, dıplomymen jumys istep jatqany da az. Derlik sóz qýyp nemese saýda qýyp, álde bir qaltaly túriktiń Qazaqstandaǵy ókili bolyp qana oralady. Al, osyndaı gýmanıtarlyq mamandyqtarǵa oqýǵa kelgenderge jetekshileri túgeldeı taýyq qorasynan bastap, jertólesine deıin ne bar ekenin jazdyryp, Qazaqstannyń arǵy-bergi máselesin zerttetip, dıplom daıyndatady. Tipti, olardyń barmaǵan taqyryby joq, qazaq degen eldiń tarıhqa tabaldyryq attaǵanynan bastap, ne qıyndyq kórgeni, kimmen dos, kimmen dushpan bolǵany, ne jegeni, nege qoljetkizgeni týraly, Qazaqstannyń ózinde ashylyp zerttelmegen Alashorda alyptary týraly da zertteýler jasalyp tastaǵan. Qaı aımaqtyń topyraǵy qunarly, qaı jerdiń astynda ne bar, ústinde ne bar ekeni de oqýǵa kelgenderdiń «tereń zertteýimen» túrikterge ábden aıan bolǵan. Túrkııada shákirtaqyny tek memleket qana tólemeıdi. Stýdentterge qoldaý kórsetetin túrli qoǵamdyq uıym, qorlar kóp. Úzdik úlgerimmen qoǵamdyq uıymdardyń shákirtaqysyn ıelenýge bolady. Árıne, shákirtaqy bergenderdiń óz jasyryn múddeleri bar. Shákirtaqy berip, «damymaǵan» elderden keletin stýdentterge kómektesetin dinı toptar jetkilikti.

Dinı agressııa

Bul endi úlken taqyryp. Aldymen Qazaqstanda tıym salynǵan dinı uıymdarǵa toqtalaıyq:

• «Ortalyq Azııa mojahedter jamaǵaty» halyqaralyq terrorıstik uıymy «Ál-Kaıdanyń» qurylymdyq salalarynyń biri bolyp sanalady.
• «Shyǵys Túrkistandy azat etý uıymy» Túrkııada 1996 jyly paıda boldy. QHR SUAR jáne Ortalyq azııalyq memleketterdiń aýmaqtarynda áskerı kúres pen terrorlyq aktilerdi jasaý arqyly derbes memleketterdi qalyptastyrýdy maqsat etedi.
• «Kúrdtik halyqtyq kongress» («Kúrdtik jumysshy partııasy») 1978 jyly qalyptasty jáne sodyrlyq qurylymdary bar áskerı-saıası uıym bolyp tabylady.
• «Boz Gýrd» (Bozqurt) – bul 1948 jyly Túrkııada paıda bolǵan radıkaldy pantúrkilerdiń áskerı uıymy. 1968 jyly «Uly ıdealıstik birlestik» jáne «Túrkilik demokratııalyq ıdealıstik birlestikterdiń federasııasy» degen eki jartylaı áskerı uıymdarmen birikti.

Osyndaı Qazaqstanda qatań tıym salynǵan dinı terrorlyq toptar jáne Qazaqstanda erkin áreket etip jatqan Gúlenshi «Qyzmet», Súleımenshi, Nurshy sııaqty ondaǵan jamaǵattardyń túbin qazsań dinı kósemder shyǵady. Tereń qaza tússeń Amerıka sııaqty batystyq kúshter shyǵady. Negizinen dindi qarý etip, kembaǵal, tómen kúnkóristi jastardyń osal tusyn paıdalanyp, «qamqor» bola otyryp ózine «ásker» etedi. Osynsha jamaǵat bir Islam dinin ártúrli úıretedi. Osylardyń báriniń qarjylyq kózi jurtqa belgisiz. Túrkııa bıligindegi laýazymdy adamdaryń kóbi ártúrli jamaǵat pen toptarǵa qyzmet etetindikten bulardyń el aýmaǵyndaǵy jumysy negizinen erkin órbıdi.

Qyzmet týraly joǵaryda aıttyq, Súleımenshiler - el aýmaǵynda túriktiń dinı pansıondaryn sonaý Táýelsizdik alǵan jyldardan beri jypyrlata ashyp, qazirgi kezde eń kóp dinı pansıon ustaıtyn dinı uıym. Bulardy el ishinde súleımenshiler dep ataıdy. Qazaq balalaryn dinge úıretedi, Túrkııaǵa dinı oqýǵa jiberedi. Túrkııada eki mıllıondaı múshesi bar, AQSh, Germanııada ókildikteri bar. Tamyryn ózge elderde jaıa túsý úshin jasyryn jumys júrgizedi.

Mazary qulatylyp, súıeginiń qaıda qalǵany belgisiz Saıd Nursıdyń Nurshylar jamaǵaty bolsa, 1996 jylǵy Túrkııa dinı basqarmasynyń málimeti boıynsha 12 topqa bólingen. Taraý-taraý bolyp, tamyrlanyp alǵan. Árbir jamaǵattyń qurýshylarynyń tarıhy da qupııaly, jumbaqqa toly. Dinı nasıhatshy óz elinde yqylasqa bólenip, qulshylyǵyn ótep tynysh jatsa kerek, atyn atap, túsin tústemesek te, Túrkııadaǵy jamaǵatshylardyń bir kósemi shetel asyp, tasadan tas atyp otyrsa, biri kezinde Túrkııanyń bıligimen jaqyn qatynasta bolyp, keıin bılik tarapynan qýdalanǵan. Bozqurt sııaqty toptar óskeleń jastardyń tanym-túsinigi qalyptasyp úlgermegen tusyn paıdalanyp, óz múddelerin sińirip, bar pıǵylyn júrekterine tańyp jiberedi. Túrkııa sonaý Osmanly kezinde halıfalyqty ustaǵan kezinen-aq halyqtardy basqarýǵa dindi ótkir qural etip paıdalanyp keledi.

Qazaqstannyń eń úlken jan jarasy 500-den astam otandasymyzdyń aman kúnde Sırııaǵa soǵys izdep ketkeni. «Jannat» ańsaýshylardyń deni Túrkııa arqyly Sham eline ótkeni belgili boldy. Osy Sırııadaǵy Azamattyq soǵystyq týýyna túrik Kósemi Erdoǵandy sebepker retinde kórsetetin argýmentter bar. Súnnıtter men Sheıitter arasyndaǵy dinı kózqaras qaıshylyǵyn paıdalanyp, Shamdy oppozısııa, bılik tarabyn ustanǵan eki jarylǵan Azamattyq qoǵamǵa aınaldyrǵan sebep - Túrkııanyń Osmanly kezindegi Sham topyraǵyn, dálirek aıtqanda qazba baılyǵyna ústemdik etý týraly pıǵyly dep jazdy kóptegen aqparat quraly. Bul, bizdiń taqyrybymyzǵa qatyssyz, Alaıda, osyndaı Azamattyq soǵystarǵa «Irak Sham Islam Respýblıkasy» degen ataýmen kılikken dinı, ýltra radıkaldy terrorıstterin qarjylandyrýshy, quraldarmen jaraqtandyrýshy Túrkııanyń bıligi degen resmı aıyptaýlar da bar. Ony jaqynda ǵana Pýtın aıtty. Pýtındiki jón dep otyrǵanymyz joq, solaı bolsa da Túrikterdiń áıteýir shyǵysy tynshymaı-aq qoıdy. Ne de bolsa, osyndaı din tamyrly saıası las iske jekelegen memleketter kináli bolyp qalmaýy úshin, basyn arashalap alýy úshin ár elden jastardy barynsha tarta túsedi. Olardyń ońaı jemtigi bolatyn da qarjylyq kómekke muqtaj, áleýmettik deńgeıi tómen otbasynan shyqqan jastar.

Túrkııa men Taıaý shyǵysta saqalyn salalap sıpalap, pánıge baquldyq berip, bir jola «jannatqa» nıet etip alǵan dindár jastardy bylaı qoıǵanda, oqyǵan mamandyǵynyń dıplomymen qosa, álde bir toptardan mindet arqalap kelgen jastar da Qazaqstanda jasyryn úgit-nasıhattar júrgizedi. Olar, dinı turaqtylyqqa, ishki tutastyqqa qarsy qyzmet etedi. Keıbireýi óziniń sondaı qyzmetiniń zardabyn bilmesten, bilim alǵan jerinde kózin tumshalap jibergen nadandyqpen istegen isiniń parqyn aıyrmaı eli men jerine zııan tıgizedi. Bir Qurandy myń ezip, bir Islamdy myń ýmajdap jiberetin dúmshe dindarlar áldebir hadıs pen tápsirdiń sońyna túsýge arnaıdy bar ǵumyryn. Musylmandardyń birkelki emestigin Islamdy dinin ustanatyn Egıpet, Saýd Arabııa, Pákistan, Iran, Túrkııa sııaqty elderdegi musylmandyq ǵurpy men kózqarasynyń ár túrliliginen baıqaýǵa bolady. Dinı alaýyzdyq degen túsiniktiń ózi bolmaǵan qazaq dalasynda da osyndaı ala-qula dinshil elderden ilim alǵandar halyqty «qyryq pyshaq» etti. Iаssaýı iliminiń Kishi Azııaǵa gúl bop jaıqalǵan din ustaný úlgisi, búginde Orta Azııaǵa tiken bolyp oraldy.

Mádenı agressııa

Joǵaryda túrikterdiń qazaqtyń bar dúnıesin zerttetip jatqany týraly aıttyq. Olar, qazaqtyń kez kelgen batyryn, qoǵam qaıratkerin, saıası tulǵasyn, tipti aqyn-jazýshysyn túgeldeı túrikshi, turanshy etip kórsetip keledi. Qazaqtyń salt-dástúrimen ulttyq buıymdaryn, halyqtyq ereksheligin ózine tán sanap, qazaqty túrikten aıyrylǵan ult retinde kórsete bastady. Túrik qaǵanaty kezindegi «túrik» uǵymy men Túrkııanyń «túrik» ulty arasynda ataý uqsastyǵynan basqa eshqandaı baılanys joq shyndyǵynda. 15 ǵasyr burynǵy qaǵandyq aty sol kezdegi tutas túrki taıpalarynyń jıyntyq ataýy bolatyn. Al qazirgi túrikter, sol rý-taıpalardyń myń salasynyń biri ǵana.

Mádenı ıemdenýshiligin BAQ arqyly, Kıno sııaqty óner arqyly halyqqa taǵyp, Dombyrany óz aspabymyz dep, «Tirilý Ertuǵyryl» sııaqty serıalynda kıiz úıdi ózimizdiki dep kórsetip jatyr. Ondaǵy oıý-órnek, halyqtyq qundylyq túgeldeı túrikke tán bolyp kete bergen. Budan syrt, Túriktiń qaptaǵan serıaldary qazaq ekranyn ábden jaýlap aldy. Olar, batystanyp ketken turpaıy mádenıetti nasıhattap keledi.

Ekonomıkalyq agressııa

Gúlen saıty bir materıalynda Astanany 70 paıyz «Túrik merdigerleriniń qoltańbasy» dep jazyp, túrik bıznesmenderiniń qol izi qalǵanyn maqtan etedi. Eldiń osylaı mańyzdy, maıly salalaryn ustap, qurylys pen túrli bıznes keńistiginde oryn teýip alǵan túrik bıznesmenderi qazaqtyń aqshasyn qap-qap etip áketip jatyr. О́ziniń halyq sany ósken saıyn qazaqtyń shuraıly dalasyna, munaıly dalasyna aýyzdarynyń sýy quryp qaraıdy. Eginin orsam, munaıyn sorsam dep tamsanady. Átteń ortaq shekara joq, biraz alysta, bolmasa kóshirip ketýge bar. «Túrik birligi», «týysqandyq» degendi jeleý etip qazaqtyń baılyǵyn arzanǵa paıdalanǵysy keledi. Túrik jerine kele qalsań «qardashpyz» dep arqańnan qaǵyp, ıilip qansha iltıpat kórsetken bolsa da, qoıynyndaǵy baqaı esep jazǵan dápteri jyltıyp turady. Joǵaryda jazyp ketkenimizdeı, shaqyryp alyp oqytqan qazaqtyń ózine qaı jeriniń qunarly, qaı jeriniń munaıly ekenin túgel jazdyryp alǵan túrikter Qazaqstanǵa kelse qazyqty qaıda qaǵýdy biledi. Aǵalap, kókelep, baýyr dep, týys dep kirip alǵan keıbir Túrik fırmalary memlekettik salyqta da aıtarlyqtaı jeńildikke ıe.

 

Terrıtorııalyq, Saıası agressııa

Túrikter óz qoǵamyna syrttan kelgen ózge ult ókilderine, tipti bosqyndar men kelimsekterge eshqashan qaýiptenip qaraǵan emes. Báribir 30-40 jyl ishinde olardy «jutyp» túrik jasap alady.

Qytaı sııaqty alyp ımperııanyń astynda jasasa da 2 mıllıon qazaq tili men dininen adasqan joq. Al, baýyrlas degen Túrkııada sońǵy alpys jylda ǵana ǵumyr keshken 50 myńǵa jeter-jetpes qazaqtyń shal-kempirdiń kózin kórgen úlkenderi bolmasa, jastary túgeldeı tilin umytqan, túrikke aınalyp, óziniń bolmysynan múlde alystap ketken.

Qazaqstandy Osmanly topyraǵynyń bir bólshegi bolǵan dep qoıyp qalatyn da túrikter joq emes. О́zaldan  Erdoǵanǵa deıingi, tipti keshe ǵana elge kelip ketken Dáýitulyna deıingi túrik laýazymdylary ózderin qazaq «sezinip» Qazaqstandy otanymyz dep ketip júr. Ondaı sózdi qandaı maǵynamen aıtady, ol da ózderine aıan.

 

О́zderin qansha jerden baýyrmyz, týyspyz dese de, Túrkııanyń búginge deıin Qazaqstanǵa jibergen elshileriniń birde biri Qazaq elin sılap qazaqshaǵa sóılemegen. Bul týraly «Qazaqstan-Túrkııa bıznesmender qaýymdastyǵynyń» hatshysy, jurtqa jýrnalısttik qyzmetimen tanys Ahmet Alııaz http://akademikperspektif.com/ saıtyna bergen suhbatynda aıtady. Elshilikke áldeqandaı sharýamen bara qalsańyz da, olar sizben sizdiń tilińizde sóılespeıdi. Al, Túrkııada sizdi kóre qalǵan «oqyǵan» túrik, «oqyǵandyǵyn» kórsetip sizge orys tilinde sóıleıdi. Iаǵnı, sen orysqa bodan bolǵansyń dep betińe masqaralaıdy. «Ahmet Iаssaýı bizdiń din ustazymyz, kesenesi Qazaqstanda jatyr. Demek ol jer de kezinde bizdiki bolǵan» deıtin talaı túrikpen sóz talastyrdyq. Olardyń aıtqany «jón», sebebi olardy memleket solaı oqytyp jatyr. Alysqa qarańdar, qol sozyńdar, qol salyńdar dep jatyr.

 

Túrkııa shynymen ozyq el me?

Biz bul maqalamyzda kóp nárseniń basyn shaldyq, árıne, qazaqtyń «ezilip» jatqan kóptegen jaǵdaıda erlik kórsetip taban tireı almaǵany, ózine qoldaý kórsete almaıtyn berekesizdigi kináli. Solaı bolsa da, álemniń betalysy keıin ketken myna zamanda, jeti atań tirilip kelse de ese jiberetin, esigińdi ashyp, tórińe otyrǵyzatyn kez emes. Túrkııa Qazaqstan úshin Qytaı, Reseı sııaqty saıası qorǵanysty talap etetin memleketterdiń bir retinde baǵalanýy tıis.

UNDP-niń 2015 jylǵy raportyna saı, Túrkııa adam damýynda Qazaqstannan da keıin, 72-orynda tur.

Soǵan qaramastan Túrkııany jer jannaty kórip, aǵylyp jatatyndar az emes. «Damyǵan elý eldiń ishine» kirip, áskerı qýatymyz kúsheıip, ózge eldiń ushaǵyn atyp túsirmesek te, ekonomıkamyz damyp, Alakólimiz ben Býrabaıǵa jyl saıyn mıllıondap týrıstimiz kelmese de túrikterden táýir ómir súrip jatyr ekenbiz. Osyǵan qaramastan Túrkııa oqýlyqtary Qazaqstandy artta qalǵan damýshy el retinde oqytady.

Qazaqstanǵa jumysqa kelip, kesh batsa ishteri pysyp, ýaqyt ótkizýdiń amalyn izdep, kúnde ınternetten "Kak dela?", "Ty krasıvaıa" dep qazaq qyzdaryna jazatyn túrik jigitteri az emes. Aqshasyn kórsetip áýlekilenip júrgenderi de jeterlik. Túrkııaǵa demalysqa barǵan qyzdarymyzdyń túrik jigitterine ǵashyq "aýrýmen" aýyryp qalatyny esh túsiniksiz. Qıyrǵa ketken Saha men tili de, dini de bóleń bop ketken káris pen japon da bizge uqsaǵanda, keshe ǵana atqa minip Altaıdan Anadolyǵa ketken túrikter geneologııalyq túr-sıpaty jaǵynan bizge asa uqsaı bermeıdi. Oǵyzdan taraǵan uıǵyr da, ózbek te, túrkimen de tili qysqaryp, parsymen mádenıeti qaınasyp ketkenimen túri qazaqqa uqsas. Qazaqqa ǵana emes, jalpy Túrik atyn ıemdengen ulttyń túri bir bólek te, ózge túrki taıpalarynyń Túrikke qaraǵanda kelbet, sıpaty bir bólek. Oılanýdy qajet etetin osyndaı máselemen qosa, óte-móte ata-analarǵa balasyn Túrkııaǵa oqýǵa jiberer aldynda tereń tolǵanýyn keńes etemiz. Al, bılik, shetelde bakalavr dárejesine ketetin stýdentterdi qatań tekserýi kerek. Suryptaýy kerek. Oqý izdegen arman qýǵan jastarǵa el ishinde sheteldegiden góri jaqsy jaǵdaı jasaýy, tehnıkalyq baza qalyptastyrýy, shákirt jiberse de ǵylymnyń shynaıy otanyna jiberýge tıis. Ashyqaýyzdyqty tyıyp, etekti bekiter mezgildiń saǵaty ótip barady. Qazaq eli kimmen dos bolsa da qoınynan aıbaltasyn tastamaýy kerek...

Ertúrik Shyntúrik