Тарихшы "Шонжы" атауын Әлмерек деп өзгертуге неге қарсы?

(Қазақстан Республикасы Премьер министр Бақытжан Әбдірұлының назарына)

                                  («Қазақстан Заман» газетінің бас редакторы назарына)                                  

      Құрметті бас редактор мырза, 1992-1996 жылдар аралығында өзім осы газеттіің аудармашысы әрі журналисі болып жұмыс істегендіктен де болар, бұл газет менің жаныма жақын. Газеттеріңіздің 19 шілдедегі  номерінде редакцияның  анықтама түсініктемесісіз мыңдаған адамдардың қолы қойылған «ашық хатпен» Премьер министр Бақытжан Әбдірұлының атына арнаған өтініштерін қоса жариялапты. Бұл хаттың алға қойған мақсаты «...Тоқ етері қазір бізге тарихшы ғалымдардың Әлмерек би жөніндегі зерттеулері, пікір-ұсыныстары, тарихи деректері өте қажет болып отыр» делінген екен. Екі Ашық хаттың бірінің мазмұны төмендегідей:

Құрметті Бақытжан Әбдірұлы!

Келесі 2019 жылы әз-Тәуке хан тұсында сол дәуірдің белгілі билерінің бірі, тарихи тұлға Әлмерек абыз Жаншықұлының туғанына 365 жыл толады. Осы мерейлі дата аясында «Рухани жаңғыру» бағдарламасына орай, республикалық ғылыми конференция өткізуді жоспарлап отырмыз. Міне, сондықтан тарихи тұлға жөнінде зерттеушілердің, тарихшы ғалымдардың көмегі бізге өте қажет болып отыр. Сол үшін, Үкімет ҚР Ғылым академиясының тарих институтына нұсқау беріп, осы тақырыпты зерттеу үшін, ғалымдарға нұсқау берсе нұр үстіне нұр болар еді. Тоқ етері қазір бізге тарихшы ғалымдардың Әлмерек би жөніндегі зерттеулері, пікір ұсыныстары, тарихи деректері өте қажет болып тұр. Әлмерек батырдың атақты шайқасы Қарадалада болып, онда Әлмерек қалмақ қолбасшысы Шонжыны жекпе-жекте өлтіреді. Осы оқиғаға қатысты тарихи деректерді тарихшы ғалымдар зерттеп бізге мәлімдесе бұл тарихи тұлғаға қатысты тарихи жаңалық болар еді. Осыған байланысты сіздердің көмектесулеріңізді сұраймыз.

Әлмерек белгілі тұлға, жоңғар соғысының батыры, би, шешен әрі ұлыс бегі ретінде ұлттық энциклопедияға кірген. Қазір облыс орталығы болып құрылған, ежелгі астана Түркістанда өтетін хан кеңестері мен би кеңестерінің бәріне қатысқан. Сондықтан біздің өтінішіміз қабылданады деген ниеттеміз.

Құрметпен, Әлмерек тарихи-мәдени қорының атқарушы директоры

Болат Садуәқасов

      Мен ғасырдан аса қан кешкен қазақ-жоңғар соғысын арнайы зерттеген тарихшы емеспін. Дегенмен, ол туралы азды-көпті хабардар екенім де белгілі. Мені ойландырып-толғандырған мәселе, мақалада сөз болған жер-су, елді мекен атауларымен ономостикалық атауларға қатысты ешбір дәлел-дәйексіз, құжаттық негізсіз ойжота сөздерді заңдастырғысы келген ұрыншақтықтығында  болып отыр.

      Мен «Ұйғыр авазы» газеті көтерген жер-су атауларын ешбір дерек-дәйексіз болса да бәрін ұйғырша атаулар дейтін ауажайылуларға тойтарыс беріп едім.

• Ұйғыр маған жау емес һәм қазақ атауларын меншіктеп алған ұйғырларға тоқтау

      Ал, мына «Ашық хатта» сөз болған мәселелер Абдоллажан Самсақовтың мақаласында көтерілген болжал,  ойжоталардан да асып түскендей болғаны өкінішті.

      Мен «Ашық  хатшыларды» қолдау үшін  «жер-су атауларын жекешелендіруге болмайды» атты мақаламдағы «Шелек, Шонжы т.б.» топонимдерге берген анықтамаларымнан бас тарту арқылы (ол әрине мүмкін емес екенін баса айтамын) «Ашық хат» иелерінің  мүлде қисынсыз анықтамаларын қолдауым керек болады. Ол да мүлде қабылдауға болмайтын жолсыздық болар еді.

      Нақтылап айтқанда, бүгінге дейінгі жазба және аңыз әңгімелерде қалмақтың «Қордай батыры» деген кездеспейді. «Қордай» батыр дегенді Қордай асуындағы тақтаға жазып қойғандар кейінгі жылдар естелігі.  Мұндағы «Қордай» қазақ батыры делініп тұр. «Ашық хат» авторлары төбеден түскендей етіп «Жоңғардың батыры Қордай елу мың қол бастап қазақтарға қарсы жорыққа аттанады» деп жаза салады.

      Ал «Ашық хаттағы «Әлмерек батыр отыз бес жасында жоңғардың батыры Алғабастың, он сегіз жасында жоңғардың (қоңтайшысы) қолбасшысы, әрі қас батыры Шонжының басын алып, қазақтың абыройын асқакқтата түседі» деген сөздерден не ұғуға болады? Қалмақтың «Алғабас» деп қазақша ат қоюы туралы қандай негіз бар? «Алғабас» Кеңес заманында пайда болған елді мекендер аты емес пе еді?

      «Қордай» туралы М.Қашқаридың «Түрік сөздігінде «қордай құстың бір түрі» дей келіп, өзен-көлдер жағасында сайрандап жүрген «аққу-қордай» тіркесін қоданады. («Түрік сөздігі» 3-том. 324-б.) Аң-құстың атымен аталатын әйгілі адамдар түрік халықтарында көптеп кезігеді. Бірақ ол біресе қазақ батыры, біресе қалмақ батыры болып қатар айтылмаса керек.

      «Шонжы» туралы мен жоғарыда аталған зерттеу мақаламда жетерліктей тоқталғанмын. Топонимикалық атауды ономостикалық атауға айналдырып жіберген ағайындар тарихшылардан қандай тарихи дәлел сұрап отыр? Тарихшылар жоқ деректі қайдан алмақ?

      «Ашық хатта»  мынау ХХІ ғасырда еш ыңғайсызданбастан «Бабамыз жайлы көктен түскен шындық пен аңыз әңгімелер өте көп» деп жазып отырған адамдар тарихшылардың дәлелдеріне неге мұқтаж болды екен?  Осы арада, «Көктен түскен шындық» дегенді пайғамбарларға түскен  «Уақи»  деп ұғуға тиіс екенімізді,  бірақ аталмыш «шындық» кімге, қашан  мәлім болғанын кім бізге айтып бере алатынын сұрауға мәжбүр  екенімізді айтпай тұра  алмаймыз.  

      Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих институтындағы басқа тарихшылармен еліміздегі тархшылар қауымы бұл сұрақтарға қалай  жауап берерін өздері білер, ал мен бұл мәселе жөніндегі ойларымды төмендегіше түйіндегім келеді:

1. Бүгінге дейінгі ресми, бейресми тарих пен тарихи құжаттарда Әлмерек батыр басын алды деген Шонжы, Алғабас, Қордай батыр атты қалмақ батыры туралы еш нәрсе болмаған немесе мен байқамаған болармын, сондықтан ол туралы айтарым жоқ.
2. «Шонжы, Қордай, Шелек, Іле, Ертіс, Қас, Күнес, Кеген, Нарынқол, Мұқыр, Қапшағай, Түрген, Ақсүмбе, Тұрпан т.б. жер-су атаулары жөніндегі тұжырымдарымды өзгерте алмаймын, әрі оған ешбір қажеттілік те жоқ.
3. Әлмерек бабамыздың әулиелігі мен билігі, батырлығы жөніндегі аңыз бен ақиқатқа құрмет етемін. Ал, құрметтеу ол адамның атына елді мекен атын бермесе болмайды дегенге тіреліп тұрмаса керек.
4. Жер-су, елді мекен атауларын адамдастыру, адам атымен атау біздің қазақ халқында мүлде болмаған, орыс отаршылдары (ақ, қызыл) алып келген көп індеттің бірі еді.

      Біз көршілердің жаман әдеттерін оның қаңсығын таңсық көріп еліктеп-солықтауға дағдыланып кеткен халықпыз. Ал, мына бес мың жылдық жазба тарихы бар қытай елінің тарихында қаншама әйгілі адамдар, зұлым, шен құмар патшалар мен қолбасылар болса да, солардың атында бір де бір жер-су, елді мекен, қала, көше аттары болмаған екен. Қытай тарихын, оның географиясын, топонимикасын зерттеушілер еш шатаспастан-ақ бес мың жылдық тарихын жазып та, оқып та келеді.

      Ал, біз бір жүйе ауысса немесе бір патша, көсемсымақтар ауысса олардың атындағы елді мекен, қала, дала, көше аттарын жаппай өзгертіп, мемлекет қаржысын ысыраптаудың сыртында халықтың тарихи жадын, ұрпақ, дәстүр жалғастығын өктемдікпен бұзып, талқандаймыз. Сонда мұндай дарақылық пен атаққұмарлықтық біздің рухани жаңғыруымызға оңды әсері бола ма, әлде кезекті науқан құрбанына айнала ма? Егер «Шонжы» атауын өзгерту сонша керек болса, сол өңірдегі тарихи жер-су атауларының бірін мәселен «Шарын, Көкбекті, Алатау немесе қаптаған «нұрлардың» бірінің алды-артына (мәселен, Нұркент, Нұрқала т.б.) бір анықтама сөз тіркеп-ақ жаңа атау беруімізге болар еді ғой.

5. Тәуелсіз Қазақстанның жер-су, елді мекен  атауларын адам атына ауыстыру тарихына назар аударғанда,  одан бір тұтас халықтық - мемлекетшілдіктен көрі жершілдік-рушылдық сияқты орта ғасырлық дерттің зардабын  сезгендей болар еді.

      Бұл дерт-індет ұлтты ұйытуға, мемлекетшілдікке, ұлттық тұтастануымызға осы уақытқа  дейін аз кедергі келтірмегенін мойындауымыз керек. Мемлекет құраушы ұлт ретіндегі қазақ халқының елімізді мекендеген пәленбай жүз этникалық топтар алдындағы жауапкершілігімен абырой-атағы, сондай-ақ болашақ ұрпақтарымызға қалдырар оңды үлгі-өнегемізді естен шығаруға хақымыз жоқ. Тарих сабағы бізге осындай батпан жауапкершілік жүгін  арқалатып отыр. Әр істі көңіл ауанымен емес, ақыл мен парасатпен кең ойлап, кең пішуді үйренуіміз керек. Мына аласапыраң ХХІ ғасыр сынынан аман-есен өту үшін үлкен-үлкен істерімен айналысуға ұжымдасайық ағайын, отыра қалып қол жинап, улап-шулау ендігі жерде ұят болар.

Әлімғазы Дәулетхан,

                                       Тарих ғылымдарының кандидаты,

                                       Ш.Ш.Уалиханов атындағы тарих этнология институты